Media zijn voor ons als wat water is voor vissen. Media in het algemeen en digitale media in het bijzonder zijn onvermijdelijk en onmisbaar. Wat media zo bijzonder maakt, is de kans die de technologie ons biedt om samen vorm te geven aan de wereld waarin we leven. Wat we in en met media doen heeft gevolgen voor de werkelijkheid offline. Dat geeft ons macht. De vraag is nu wat we met deze communicatiemacht en de daarbij horende verantwoordelijkheid gaan doen. In dit artikel geef ik je daarom tien tips voor een gelukkig en gezond leven in media.

Het is niet zo dat media goed of slecht voor ons zijn. De vraag is wat we eigenlijk willen van onze wereld en wat we bereid zijn daarvoor te doen. We moeten media daarbij gebruiken als gereedschap waarmee we kunnen werken in plaats van als een prothese waarvan we afhankelijk zijn. Dit alles is de basis van mijn argument en verhaal in Leven In Media, een boek dat in december 2017 verscheen bij Amsterdam University Press.

Het klinkt wat optimistisch en dat is een bewust gekozen perspectief: eentje die uitgaat van kansen en wat we kunnen doen, in plaats van bedreigingen en hoe we gemanipuleerd en gestuurd worden. Maar een ander geluid is nodig, vooral omdat 2017 een jaar was waarin we wel elke week ergens konden horen, lezen of zien dat media de meest vreselijke gevolgen voor ons zouden hebben: kunstmatige intelligentie en big data maken mensen overbodig, surveillance berooft ons van onze identiteit, er is een eindeloze stroom aan fakenieuws, laptops en mobieltjes in de slaapkamer beroven ons van slaap en seks en ga zo maar door. Ook 2018 begint weer met nieuwsberichten over smartphoneverslaving en stoornissen die het gevolg zouden zijn van overmatig computerspelletjes spelen. Mediagevaar is een mediahype.

Los van inhoudelijke kritiek op al deze veronderstellingen – die geen van allen gelden voor de meeste mensen, waarbij media over het algemeen geen causale factor is en waarvan vaak ook precies het tegenovergestelde waar is – is het toch zinvol om het nieuwe jaar in te gaan met een gezonde, kritische en creatieve houding ten opzichte van alle media in ons leven.

Een gelukkig en gezond leven in media

Daarom tien tips voor een gelukkig en gezond leven in media. Deze tips gaan uit van onze individuele verantwoordelijkheid. Dat wil zeker niet zeggen dat het onderwijs, de overheid en het zakenleven buiten schot blijven in deze discussie. Los van alle maatschappelijke ontwikkelingen hebben we ook een dagelijks leven te leiden, en daarvoor zijn deze tien tips bedacht en bedoeld.

1. Vergeef jezelf

Media zijn moeilijk. Hebben we net de handleiding en spelregels van een apparaat of platform in de vingers, komt er een update of alternatief waarmee alles weer opnieuw begint. Media zijn verleidelijk en makers en ontwikkelaars zijn er erg goed in ons te verleiden. Media zijn ervaringsmachines waarin we ons makkelijk kunnen verliezen. Dat is niet erg of gevaarlijk – het is vooral heel menselijk dat dit ons overkomt. Over het algemeen heeft dat geen grotere gevolgen dan dat je een keer wat minder slaapt of zo nu en dan niet goed oplet wat er om je heen gebeurt. Vergeef jezelf! Probeer de momenten van jezelf even lekker verliezen in media (door een serie te bingewatchen of een game helemaal uit te spelen) wat zorgvuldiger te plannen.

2. Technorealisme: neem een realistische houding aan

Ervaringen in media zijn niet nep of onnatuurlijk simpelweg omdat de kennis en informatie in media via technologie bij ons komt. Het tegenovergestelde klopt ook: iets wat je mee maakt in media is niet noodzakelijkerwijs beter dan wat je zonder apparaten kunt waarnemen. Techno-optimisme en –pessimisme zijn vormen van intellectuele luiheid. Een realistische houding begint met het erkennen dat alles wat we weten van onszelf, elkaar en de wereld om ons heen wel op de een of andere manier gevormd is door media. Dat betekent niet dat niets meer te vertrouwen is. We moeten juist waken voor een samenleving gebaseerd op wederzijds wantrouwen. Beter is elkaar te blijven opzoeken – vooral andersdenkenden en mensen met achtergronden verschillend van jezelf.

3. Geef media niet teveel magie

De gemiddelde mediagebruiker weet eigenlijk niet hoe media precies werken. Hoe komt het nieuws tot stand? Hoe wordt een film gemaakt? Wat komt er allemaal bij kijken om een computerspel te ontwikkelen? Hoe zit de hardware en software van internet en sociale media in elkaar? Wat zit er allemaal aan de binnenkant van je smartphone en waar komt die elektronica vandaan? De meeste mensen weten het niet. Media zijn daarom magisch: we stoppen er van alles in – gevoelens, informatie, verwachtingen – en er komt als bij toverslag van alles uit – ervaringen, kennis, inhoud. De zwarte doos die media voor ons is werkt echter nooit perfect: de technologie is rommelig, wispelturig, charismatisch en onbetrouwbaar – net zoals wij dat zijn. Hou dus op media grote macht toe te kennen, maar sla niet door naar onderschatting. Just deal with it.

4. Besef: niets is nieuw

Nieuwe media bestaan niet. Alle media zijn versies van oudere media. Media werken als een versterker en vergrootglas voor onze gedragingen, gevoelens en gedachten. Het gesprek dat de samenleving met zichzelf heeft in media is als het geroezemoes in een overvol café tijdens carnaval in het zuiden des lands, alleen dan met miljoenen deelnemers. De thema’s van dat gesprek zijn zo oud als de mensheid zelf. Het is daarom een valkuil voor ons om te denken dat een nieuw apparaat (zoals de laatste iPhone) of een nieuwe dienst (zoals een nieuw online netwerk) op korte termijn van alles gaat veranderen. Aan de andere kant: op de lange termijn spelen media een enorm belangrijke rol in de manier waarop we ons leven organiseren en hoe we ons tot elkaar verhouden. Een historisch besef is daarom erg handig voor een goed begrip van media.

5. Doe iets anders met of juist zonder media

Probeer alles een keer uit. Download toffe spellen, lees alles wat los en vast zit, laat je kind met een tablet spelen, ontdek nieuwe muziek, maar… don’t overdo it. Er is over het algemeen niet zoiets als ‘te veel’ of ‘te weinig’ media gebruiken. Denk aan schermtijdregels voor kinderen: het lijkt goed ouderschap, maar als het een excuus is om niet met je kind mee te kijken, te spelen en het samen daarover te hebben is het zinloos. Wat zinvol is: neem zo nu en dan een nieuwsvakantie, doe een weekje digitale detox, vraag ook eens iemand uit zonder Tinder, mail in plaats van app, schrijf een brief in plaats van mail, bel in plaats van schrijf, klop eens aan. Media worden pas machtig als we ze voor lief nemen en ze in de plaats komen van andere handelingen en ervaringen.

6. Besef wat je maakt

Het is goed om te beseffen dat vroeger, tot aan het eind van de vorige eeuw, media gebruiken over het algemeen gelijk stond aan media consumeren. Dat wil zeggen: we luisterden, lazen en keken media. Tegenwoordig is bijna al ons mediagebruik productief: we maken media als we media gebruiken. Dat betekent aan de ene kant dat we enorm veel informatie over onszelf delen in media – waar bedrijven als Facebook en Google rijk van worden. Aan de andere kant hebben we daardoor tegenwoordig veel meer mediamacht dan ooit. Het wordt tijd die macht te gebruiken! What did you make today?

7. Maak jezelf (media)wijzer

Nederland is wereldwijd een voorloper op het gebied van de ontwikkeling in mediawijsheid en competenties – zowel voor het onderwijs als voor ouderschap en het alledaagse leven in media. En al deze informatie is ook nog eens gratis voorhanden! Kijk eens rond op deze (netwerkmediawijsheid.nl) website en lees wat er in het mediawijze netwerk gebeurd, check de dossiers op Mediawijsheid.nl met relevant aanbod of download het Handboek Digitale Geletterdheid van Kennisnet. Ignorance is no excuse.

8. Speel op het web

Het is waar dat in een digitale omgeving steeds meer bepaald wordt door algoritmes: statistische formules die op basis van jouw gegevens, gekoppeld aan de data van talloze andere mensen, je van alles voorschotelen (of juist de toegang ontzeggen). Het hoeft alleen niet zo te zijn dat we daardoor overgeleverd zijn aan telecocons en filter bubbles: gebruik bijvoorbeeld sites als Iens en Booking en Momondo om jezelf te oriënteren maar reserveer bij het restaurant, het hotel en de vliegmaatschappij zelf. Zoek zo nu en dan naar hele rare of uitzonderlijke dingen zodat de reclames en aanbevelingen die je overal op internet ziet zich duidelijk geen raad meer met je weten. Hang ook eens op andere plekken rond online – vooral plekken waar mensen met elkaar praten waar je het niet mee eens bent of die je in je vriendenkring nooit tegenkomt. Dit is ook nog eens goed voor diversiteit.

9. Lees over media

Er zijn de laatste jaren allerlei bijzondere boeken verschenen in Nederland over hoe we een goed digitaal leven kunnen leiden. Vanzelfsprekend hoop ik dat je ook mijn boek – Leven In Media (uitgegeven in 2017 door Amsterdam University Press) – een kans geeft. Mijn collega’s aan de Universiteit van Amsterdam Patti Valkenburg en Jessica Taylor Piotrowski publiceerden dat jaar hun genuanceerde standaardwerk over jongeren en media Plugged In: How Media Attract And Affect Youth (uitgegeven door Yale University Press, gratis beschikbaar als download). Van onze Vlaamse collega Katleen Gabriels verscheen vorig jaar ook haar prijswinnende boek Onlife: Hoe De Digitale Wereld Je Leven Bepaalt (uitgever: Lannoo).

De Nederlandse journalistiek kent enkele auteurs die regelmatig sterk werk over de rol van media in de samenleving afleveren. Daarbij springt eruit Je Hebt Wel Iets Te Verbergen van De Correspondent-journalisten Maurits Martijn en Dimitri Tokmetzis (uit 2016) en Is Daar iemand? Hoe De Smartphone Ons Leven Beheerst van NRC-journalist Wouter van Noort (De Bezige Bij, 2017).

Meer persoonlijke en originele bespiegelingen over het medialeven zijn te vinden in: Zwemmen In De Oceaan: Berichten Uit Een Postdigitale Wereld van Miriam Rasch (De Bezige Bij, 2017) en On/off van Sidney Vollmer (Nijgh & Van Ditmar, 2017). Vollmer en Rasch kijken vooral naar zichzelf, waarbij Vollmer een pleidooi voor introspectie en meditatie houdt en Rasch zich wat gemakkelijker laat gaan op de golven van media.

Boeken die vooral waarschuwen voor media zijn er ook. Belangwekkende titels zijn: Digiziek: Pleidooi Voor Offline Leven van Manfred Spitzer (Atlas Contact, 2016); Kleine Filosofie Van Digitale Onthouding van Hans Schnitzler (Bezige Bij, 2017). Internationaal is de bestseller Irresistible van marketingprofessor Adam Alter (Penguin, 2017) een leesbaar boek over de manier waarop de media-industrie consumenten subtiel prikkelt en manipuleert om telkens terug te komen voor meer media. Alter voorziet, net zoals Spitzer en Schnitzler, mediaverslaving. Hoewel het wetenschappelijk bewijs voor deze analyses dun (en tegenstrijdig) is, is het pleidooi van deze auteurs voor een kritische en bewuste grondhouding ten opzichte van media aanbevelenswaardig.

10. Kijk naar mediakunst

Kunstenaars zijn in feite de beste bronnen voor bespiegelingen, perspectieven, mogelijkheden en kansen wat betreft hoe ons leven in een mediawereld eruit ziet en kan zien. Op het gebied van mediakunst is Nederland een pioniersland. Zo zijn er tal van bijzondere jaarlijkse festivals waar de mix van kunst, media, technologie en creativiteit centraal staat: gogbot (Enschede), Incubate (Tilburg), maff (Almelo), TodaysArt (Den Haag), Impakt (Utrecht), strp en glow (Eindhoven), Media Art Festival (Leeuwarden), fiber en Sonic Acts (Amsterdam), en Playgrounds (verschillende steden). Ga daar naartoe!

Heb je zelf ook een goede tip? Ik lees ‘m graag terug in de reacties hieronder.