Naast de vele voordelen die de online wereld biedt voor kinderen, is er ook een aantal uitdagingen online waar kinderen zich druk om maken, zoals ongewenst contact (bijvoorbeeld seksuele berichtjes of haatreacties), door vreemden of bekenden (zie ook Chuck et al., 2024). Op 30 september 2024 organiseerden Esther Rozendaal en Chiara de Jong van het Erasmus Movez Lab, in samenwerking met Netwerk Mediawijsheid, een expertsessie over digitale weerbaarheid bij kinderen (8-12 jaar) in de context van ongewenst contact online. De sessie was onderdeel van een groter project waarin zij in kaart brengen wat kinderen nodig hebben om zich digitaal weerbaar te gedragen online.

Het doel van de sessie was om te ontdekken wat kinderen volgens media experts kunnen doen om ongewenst contact online te voorkomen of ermee om te gaan als het al heeft plaatsgevonden (i.e., welke ‘coping’ strategieën kunnen zij toepassen?). Bovendien wilden ze ontdekken wat het voor kinderen moeilijk of makkelijk maakt om die coping strategieën ook daadwerkelijk toe te passen. Door in kaart te brengen welke factoren belangrijk zijn bij digitaal weerbaar gedrag, kunnen we kinderen uiteindelijk beter ondersteunen – en empoweren – om zich te weren tegen uitdagingen online. Bijvoorbeeld door het beter afstemmen van mediawijsheidsinterventies op de behoeftes van kinderen.

De groep deelnemers bestond uit zeven media-experts, verdeeld in twee groepen. Aan de hand van een scenario gebaseerd op de geleefde ervaringen van kinderen die deelnamen aan eerder onderzoek van het Movez Lab (zie Chuck et al., 2024) stelden de groepen een persona (een fictief persoon die het scenario ervaart) op. Daarna  werkten zij het scenario verder uit. Vervolgens hebben ze preventieve en reactieve strategieën bedacht, en nagedacht over de factoren die het toepassen van die strategieën bemoeilijken of vergemakkelijken. Hieronder presenteren we de bevindingen en sluiten we af met algemene aanbevelingen op basis van deze inzichten. 

Preventieve en reactieve coping strategieën bij ongewenst contact online

Hoewel ongewenst contact nooit de schuld is van de ontvanger, kunnen kinderen volgens de experts een aantal dingen doen om ongewenst contact online te voorkomen of aan te pakken als het zo al is overkomen. Hieronder hebben we die onderverdeeld in verschillende soorten strategieën:

• Zelfmanagement strategieën. Een van de belangrijkste strategieën zijn de strategieën waarbij kinderen zichzelf bepaalde regels opleggen of afspraken hebben met zichzelf over wat ze wel of niet doen online. Zoals geen filmpjes posten online, of geen persoonlijke berichten of filmpjes plaatsen, maar alleen hele algemene berichten of video’s waarin je onherkenbaar bent, of enkel volgverzoeken accepteren van bekenden. Bijvoorbeeld mensen die je al eens in het echt hebt gezien. Of alleen offline games spelen, of op bepaalde momenten van de dag (na 9 uur ’s avonds) niet meer online (zoals op Roblox) gaan, omdat er dan oudere kinderen online zijn.

• Instrumentele strategieën. Ten tweede noemden experts regelmatig instrumentele strategieën waarbij het kind gebruik kan maken van bepaalde technologie op platformen en binnen games om ongewenst contact te voorkomen, zoals het uitzetten van reacties onder een video, het (laten) uitzetten van privéberichten en groep chats (van onbekenden) of het aanmaken van een privé account. Ook rapporteren en blokkeren van berichten en/of gebruikers werd genoemd als zowel een preventieve als reactieve strategie. Als het gaat om reactieve strategieën noemden experts nog het verwijderen van de content, het blokkeren van de accounts die vervelende reacties plaatsen, de reacties of accounts rapporteren bij het platform of bij meldknop.nl en het maken van screenshots om te tonen als bewijs.

• Steun zoeken. Naast strategieën die kinderen (voornamelijk) zelf uitvoeren, noemden experts ook expliciet dat kinderen steun kunnen zoeken van hun sociale omgeving. Dit kan preventief zijn. Bijvoorbeeld door van tevoren te praten met ouders over wat ze tegen kunnen komen online en mogelijke scenario’s en gewenst gedrag online te bespreken. Hierdoor zijn kinderen voorbereid op wat ze tegen kunnen komen online. Ook bespreken welke games kinderen spelen, ouders mee laten kijken online en het (laten) instellen van ouderlijk toezicht werden genoemd als preventieve strategieën. Bovendien benoemden experts dat het kinderen kan helpen om met andere kinderen over online ervaringen te praten en hoe ze daarmee omgaan. Ook in reactie op ongewenst contact benadrukten experts een rol voor ouders, verzorgers, vrienden of iemand anders die kinderen vertrouwen. Bijvoorbeeld om erover te praten, maar ook om mee te denken over een oplossing of om mee te kijken. Als de situatie ernstig is, kan een kind (samen met een volwassene) een melding maken bij de politie, of hulp vragen via de kindertelefoon of een andere hulporganisatie, zoals HelpWanted. 

• Confronteren/reageren. Als reactieve strategie noemden experts het confronteren van de afzender, zowel op een positieve manier, bijvoorbeeld door een filmpje te posten over het probleem en wat het met hem/haar doet of door aan te geven dat de reacties of berichten niet leuk of fijn zijn, als op een negatieve manier, door negatieve reacties terug te plaatsen. 

• Vermijdende strategieën. Minder regelmatig noemden experts vermijdende strategieën, die focussen op het vermijden van interactie met bijvoorbeeld een platform, zoals de leeftijdsgrens volgen en pas een account aanmaken als een kind 13 is. 

• Negeren. Tot slot werd negeren genoemd als een reactieve strategie, waarbij een kind de berichten of reacties negeert en er niks mee doet.

Helpende en hinderende factoren bij het toepassen van coping strategieën

Vaak weten kinderen wel wat ze kunnen doen om online uitdagingen aan te pakken of te voorkomen, maar doen ze het toch niet (altijd). Factoren die een rol spelen bij het daadwerkelijk toepassen van bovengenoemde strategieën kunnen we indelen in twee typen. Individuele factoren en contextuele factoren, waarbij de nadruk tijdens de expertsessie lag op de laatste. 

Individuele factoren

• Media-gerelateerde kennis en vaardigheden. Zoals kennis over risico’s (zoals grooming), over strategieën en de gevolgen die ze hebben (bijvoorbeeld, wat er gebeurt als je een reactie rapporteert), en meer in het algemeen mediawijsheid en bijvoorbeeld online sociale vaardigheden.
• Executieve functies en cognitieve vaardigheden. Ontwikkelingen van het kind op psychologisch, cognitief, neurologisch en sociaal-emotioneel gebied die er in meer of mindere mate voor zorgen dat kinderen strategieën kunnen toepassen (bijvoorbeeld een emotie herkennen en daarnaar handelen).
• Motivatie. Als kinderen zich schamen voor wat er gebeurd is, of bang zijn voor de reactie die ze krijgen of de gevolgen die eraan zitten (het verliezen van de voordelen doordat ouders hun telefoon afpakken), zullen ze minder gemotiveerd zijn om bijvoorbeeld hulp te vragen of de zender aan te spreken. 

Contextuele factoren

• Sociale gelegenheid. De mate waarin de sociale omgeving kinderen in staat stelt om de strategieën uit te voeren beïnvloedt sterk of zij dat ook daadwerkelijk doen. Ouders spelen een rol, bijvoorbeeld door hun bewustzijn en kennis over technische instellingen en online risico’s, maar ook in de mate waarin zij beschikbaar zijn voor kinderen, de manier waarop zij de opvoeding benaderen (waarbij een ondersteunende benadering positieve uitwerking heeft op de mate waarin kinderen de strategieën kunnen uitvoeren) en de ouder-kind relatie (warme band, fijne thuissituatie).Daarnaast speelt school een rol, waar bijvoorbeeld meer of minder ruimte kan zijn voor dergelijke thema’s en sociale vaardigheden in het algemeen, en leeftijdsgenoten, die bijvoorbeeld het goede voorbeeld kunnen geven of een veilige gesprekspartner kunnen zijn. Tot slot speelt de sociale norm (bijvoorbeeld in de vorm van ‘victim blaming’) en de mate waarin dit risico, van ongewenst contact online, besproken wordt in het publieke debat een rol.

• Fysieke gelegenheid. Als het gaat om ongewenst contact online ligt een grote rol volgens experts bij de platformen. Dat kan zitten in het ontwerp en de voorinstellingen of het design van het platform (i.e., de ‘affordances’), de mogelijkheden voor ouderlijk toezicht, maar ook de content op het platform en de anonimiteit op platformen (wat helpend kan zijn bij bijvoorbeeld het blokkeren en rapporteren). Daarnaast speelt (de handhaving van) nationale en internationale EU-regelgeving (zoals leeftijdsverificatie) een grote rol, maar ook overkoepelende kerndoelen op dit thema, (een gebrek aan) structuur vanuit de onderwijsraad en het (vaak ontbrekende) beleid rondom digitalisering van scholen. Tot slot ontbreekt volgens de experts de terugkoppeling vanuit het academische en maatschappelijke debat, naar kinderen en ouders vaak. 

Aanbevelingen voor het omgaan met ongewenst contact online

Voor kinderen: 

1. Als je je ergens niet fijn bij voelt online, trek dan aan de bel. Door het te melden bij het platform of hulp te vragen in je omgeving. Weet je niet hoe je iets moet rapporteren of iemand moet blokkeren? Op Gamewijzer of Internet matters vind je uitgebreide uitleg. 
2. Bespreek je ervaringen online met je ouders of verzorgers, vrienden, of iemand anders die je vertrouwt. 
3. Bespreek voordat je op een nieuw platform gaat wat je er kan tegenkomen. Met je ouders of verzorgers, of een andere volwassene die je vertrouwt. Bepaal hoe je je gedraagt op dat platform en wat je doet als er toch iets naars gebeurt. 

Voor ouders:

1. Voer een open gesprek met kinderen over hun online wereld. Bespreek vooraf welke risico’s ze tegen kunnen komen op een platform. Hoe gedragen ze zich online en wat ze kunnen doen als ze toch iets vervelends tegenkomen? 
2. Probeer zonder oordeel te luisteren naar je kind. En probeer samen een passende oplossing te bedenken als er iets is gebeurd online. Ook als ze daar zelf een aandeel in hebben gehad. Angst voor straf en schaamte over hun eigen handelen kunnen voorkomen dat ze hulp zoeken bij anderen. 
3. Verdiep je in de platformen waar je kind op zit online. Door bijvoorbeeld te kijken naar mogelijke instellingen voor ouderlijk toezicht (in overleg met je kind). Kijk ook naar beperkende instellingen. Zoals een privé-account of het blokkeren van privé-berichten van onbekenden. Wil je meer info over technologische strategieën? Kijk bijvoorbeeld eens op gamewijzer of internet matters. Je eigen weerbaarheid online versterken? Kijk eens op digitale-weerbaarheid.nl. 

Voor scholen:

1. Maak ruimte voor de thema’s die kinderen belangrijk vinden als het gaat om hun online wereld. Zoals ongewenst contact en ongewenste content online. Maar ook sociale vaardigheden online.
2. Bied ze handelingsperspectieven en praat samen met kinderen over hun ervaringen online en hoe ze risico’s zouden aanpakken of voorkomen. (Kijk hier bijvoorbeeld voor een toegankelijke methode om dit te doen). 
3. Verwerk de inzichten die je ophaalt bij kinderen in het beleid en het lesmateriaal rondom digitalisering op school. 

Voor platformen: 

1. Zorg dat functies voor het aanpakken of voorkomen van online risico’s goed zichtbaar zijn voor kinderen en hun ouders. En bied ze voldoende mogelijkheden om zich te beschermen tegen de risico’s.
2. Verwerk de wensen van kinderen en ouders in de instellingen of het design van het platform. Zodat ook zij op een veilige manier kunnen navigeren in de online wereld. 
3. Ga structureel in gesprek met kinderen en ouders over hun ervaringen op je platform. En laat ze meedenken over innovaties en functies op je platform. 

Voor beleid: 

1. Werk aan overkoepelende kerndoelen die zich niet enkel richten op ICT-vaardigheden. Maar aan doelen waarin ook ruimte is voor de digitale weerbaarheid van kinderen. Zoals handelingsperspectieven bij blootstelling aan ongewenst contact of ongewenste content. 
2. Focus op het debat omtrent participatie van kinderen en jongeren in een veilige online omgeving. Bijvoorbeeld door het invoeren en handhaven van leeftijdsverificatie op platformen. 
3. Ga ook als overheid in gesprek met kinderen en ouders over hun ervaringen online. Laat ze meedenken in beleid en raadpleeg experts op het gebied van digitale weerbaarheid en mediawijsheid bij kinderen. Een mooi voorbeeld daarvan zijn de nieuwe richtlijnen gezond schermgebruik. 

Lees ook:

• Essay: Waarom je de ervaring en kennis van kinderen moet gebruiken bij het ontwikkelen van mediawijsheidprogramma’s
• Verslag Expertsessie effectief mediawijsheid-aanbod met kennis uit wetenschap én praktijk
• Verslag Expertsessie implementatie kerndoelen digitale geletterdheid
• Eerste terugblik op de Expertsessie Educatieve games en apps