Haatspraak, scheldpartijen, dreigementen, kleineren, pesten… waarom vertonen mensen zulk kwetsend gedrag online? Onderzoek laat zien dat sociale normen een belangrijke drijver zijn van zulk gedrag. Sociale normen zijn de overtuigingen die iemand heeft over wat anderen doen en gepast vinden. Hoe beïnvloeden sociale normen gedrag? Welke rol spelen sociale normen in online kwetsend gedrag? En hoe kunnen we positieve sociale normen online stimuleren? Bitescience dook in het wetenschappelijke onderzoek hiernaar en zocht het voor je uit.

In opdracht van Netwerk Mediawijsheid analyseert Bitescience het meest recente en relevante wetenschappelijke onderzoek naar mediawijsheid-thema’s. Het thema waar in deze Bitefile aandacht aan wordt besteed is sociale normen en kwetsend gedrag online. Bekijk hier ook de andere thema’s

Wat zijn sociale normen en hoe beïnvloeden ze gedrag?

Sociale normen zijn de informele, meestal ongeschreven regels die aanvaardbaar en gepast gedrag binnen een bepaalde groep of gemeenschap (zoals een familie, vriendengroep of online community) omschrijven. Er zijn twee soorten sociale normen:

1. Descriptieve norm: wat we denken dat anderen doen (bijvoorbeeld: veel Nederlanders sturen haatberichten).
2. Injunctieve norm: wat we denken dat anderen goed- of afkeuren of van ons verwachten (bijvoorbeeld: veel Nederlanders vinden het sturen van haatberichten oké).

Mensen zijn eerder geneigd een bepaald gedrag te vertonen als ze geloven dat anderen in hun sociale kring of gemeenschap het gedrag vertonen (descriptieve norm), of omdat ze geloven dat anderen die belangrijk voor hen zijn het gedrag goedkeuren of van hen verwachten (injunctieve norm). Sociale normen hebben invloed op gedrag, omdat mensen graag bij een groep willen horen. Om ‘bij de groep’ te horen conformeren mensen zich vaak aan de door hen waargenomen norm in een groep. Als mensen zich conformeren aan de norm, verwachten ze sociaal geaccepteerd of beloond te worden; als ze zich niet conformeren, verwachten ze sociaal gestraft of uitgesloten te worden.

Wat is de rol van sociale normen in online kwetsend gedrag?

Onderzoek laat zien dat mensen sneller geneigd zijn om zich online kwetsend te gedragen als ze denken dat anderen dit ook doen of goedkeuren. Het werkt ook omgekeerd: als mensen denken dat online kwetsend gedrag wordt afgekeurd door de sociale omgeving, dan doen zij het veel minder. Sociale normen spelen dus een belangrijke rol in het stimuleren én afremmen van online kwetsend gedrag.
Verschillende vormen van online kwetsend gedrag worden gedreven worden door sociale normen. Bijvoorbeeld:

• Haatzaaien: Mensen die vaker haat tegenkomen in onlinegroepen plaatsen zelf ook vaker haatcomments, omdat zij sterker het gevoel hebben dat anderen dat gedrag goedkeuren. Mensen die online vaker haat tegenkomen hebben ook een sterkere overtuiging dat anderen zoals zij online haatcomments plaatsen. Dat zorgt er echter niet automatisch voor dat ze dat zelf ook vaker doen.
• Onbeschoftheid: Mensen die onbeschofte berichten plaatsen op nieuwswebsites doen dat vaker als zij zien dat anderen in reactie op hun bericht ook onbeleefde opmerkingen plaatsen. En als anderen hun onbeschofte reacties belonen met een like, duimpje omhoog, hartje of andere positieve emoji.
• Cyberpesten: Cyberpesten komt vaker voor in klassen waarin de norm heerst dat online pesten oké is, bijvoorbeeld omdat er gedacht wordt dat anderen het grappig vinden (en daarom dus goedkeuren). Het werkt ook andersom: tieners zijn minder geneigd anderen online te pesten, als zij het gevoel hebben dat anderen die belangrijk voor hen zijn dat ook niet doen en dat gedrag afkeuren.

5 tips om positieve sociale normen online te stimuleren

1. Geef het goede voorbeeld en beloon anderen voor positief gedrag. Door zelf positieve of constructieve reacties te plaatsen en zulke reacties van anderen te belonen met likes, hartjes of andere positieve emoji’s wordt positief gedrag online aangemoedigd.
   Sociale mediaplatformen, nieuwswebsites en online discussiefora kunnen daarbij helpen, door algoritmes te gebruiken die respectvolle reacties automatisch belonen.
2. Keur online kwetsend gedrag van anderen niet goed. Door kwetsende reacties en berichten online niet te ‘belonen’ met likes, hartjes of andere positieve emoji’s, wordt online kwetsend gedrag ontmoedigd. Anderen ‘straffen’ voor hun kwetsende reacties – door hen tegen te spreken of hun reacties af te keuren door een duimpje omlaag – kan een signaal afgeven dat het gedrag sociaal onaanvaardbaar is. Maar let op: het kan het ook averechts werken en er juist voor zorgen dat er meer negatieve opmerkingen geplaatst worden.
   Sociale mediaplatformen, nieuwswebsites en online discussiefora kunnen ook hier helpen door tools te bieden die het gebruikers makkelijk maken om kwetsende reacties af te keuren of te melden.
3. Verwijder online kwetsende reacties. Het verwijderen van online kwetsende reacties zorgt ervoor dat mensen het gevoel hebben dat anderen zich minder kwetsend gedragen. Het zorgt dus voor een positieve verandering in de descriptieve norm. Dat zorgt er vervolgens voor dat mensen zelf ook minder kwetsende reacties plaatsen.
   Hier ligt wederom een rol voor sociale mediaplatformen, nieuwswebsites en online discussiefora. Er bestaan slimme taalalgoritmes die kwetsende reacties automatisch kunnen herkennen. Door zulke algoritmes te gebruiken, kunnen kwetsende reacties automatisch herkent en verwijderd worden.
4. Maak duidelijk wat de regels zijn. Het duidelijk communiceren van de sociale gedragsregels zorgt ervoor dat er minder kwetsende reacties geplaatst worden. Dat geldt zowel voor kleinere online groepen (zoals een WhatsApp-groep) als voor grotere (zoals nieuwswebsites of sociale mediaplatformen). Zo’n bericht moet wel aan bepaalde voorwaarden voldoen:
   • het moet onacceptabel gedrag benoemen (injunctieve norm);
   • duidelijk maken wat de consequenties zijn van het schenden van de norm;
   • aangeven hoe er gecontroleerd en gehandhaafd wordt. Bijvoorbeeld: “Reacties in deze groep zullen worden verwijderd als ze beledigend of intimiderend zijn. Onze [aantal] moderatoren helpen respectvolle discussie te stimuleren.”
5. Bestrijd misvattingen over kwetsend gedrag online. Mensen hebben vaak een verkeerd beeld van wat anderen doen en welk gedrag zij goed- of afkeuren. Hoe dat komt wordt verklaard door de ‘sociale norm theorie’.

Wat is de sociale norm theorie?

Volgens de sociale norm theorie wordt de mate waarin anderen zich negatief en risicovol gedragen en zulk gedrag goedkeuren vaak overschat. Ook wordt de mate waarin anderen zich positief gedragen en zulk gedrag goedkeuren onderschat. De kans is dus groot dat veel mensen denken dat de meeste anderen zich online kwetsend gedragen en zulk gedrag goedkeuren. Terwijl in realiteit de meeste mensen zich online vooral sociaal gedragen en dat ook van anderen verwachten.

Dit soort misvattingen kunnen ontstaan doordat kwetsend gedrag van een klein aantal individuen heel zichtbaar is online, er veel media-aandacht is voor zulk negatief gedrag en het in alledaagse gesprekken benadrukt wordt. Omdat bovenstaande misvattingen over sociale normen kwetsend gedrag online kunnen stimuleren, is het belangrijk die misvattingen te bestrijden. Dat kan door informatie te geven over wat mensen werkelijk doen en belangrijk vinden. Daarbij zijn twee dingen van belang:

1. Zorg voor overtuigend bewijs dat de meeste mensen zich online (of in een specifieke chatgroep of nieuwssite) op een respectvolle manier gedragen en dat ook belangrijk vinden, bijvoorbeeld door cijfers uit een betrouwbaar onderzoek te delen (bijvoorbeeld “De meeste kinderen van deze school (9 van de 10) zijn het ermee eens dat er in de klassenapp op een respectvolle manier gecommuniceerd wordt”).
2. Voorkom dat mensen het idee krijgen dat normen vooral van ‘bovenaf’ (bijvoorbeeld door de regering) opgelegd geworden. Het werkt beter als de norm van ‘binnenuit’ gecommuniceerd wordt door iemand uit de groep waar mensen zich mee identificeren.

Week van de Mediawijsheid

Tijdens de Week van de Mediawijsheid van 10 t/m 17 november 2023 vraagt Netwerk Mediawijsheid aandacht voor online omgangsvormen en het stellen van grenzen bij kwetsend gedrag. Maak je hard voor een fijnere online wereld en zeg #hierniet: weekvandemediawijsheid.nl.

De Bitefile ‘De rol van sociale normen in online kwetsend gedrag’ is gebaseerd op deze artikelen