Artificiële intelligentie of AI komt steeds vaker voor in ons dagelijks leven, ook in dat van kinderen. Op AI gebaseerde toepassingen bieden talloze kansen voor kinderen, maar er bestaan ook risico’s voor hun privacy en welzijn. Om de kansen van AI optimaal te kunnen benutten en zich te kunnen weren tegen de risico’s ervan, hebben kinderen AI-wijsheid nodig. Hoe kun je kinderen ondersteunen bij het ontwikkelen van AI-wijsheid? Bitescience zocht het uit. 

[Deze bitefile is geactualiseerd en aangevuld in oktober 2023]

In opdracht van Netwerk Mediawijsheid analyseert Bitescience het meest recente en relevante wetenschappelijke onderzoek naar mediawijsheid-thema’s. Het thema waar in deze Bitefile aandacht aan wordt besteed is kinderen & KI. Bekijk ook de andere thema’s.

De inzichten in deze bitefile zijn gebaseerd op onderzoek met kinderen tussen de 4 en 16 jaar. De exacte leeftijdsgroep verschilt per onderzoek. Alle geraadpleegde literatuur vind je hier terug.

Hoe krijgen kinderen te maken met AI?

AI is de intelligentie waarmee machines, software en apparaten zelfstandig problemen oplossen. Zij imiteren hierbij het denkvermogen van de mens. Een bekend voorbeeld van AI waar veel kinderen bijna dagelijks mee te maken hebben zijn de slimme algoritmes van Netflix en YouTube die hen een gepersonaliseerd aanbod van series en video’s tonen. Maar AI zit ook in slim speelgoed, zoals barbiepoppen die een gesprek voeren met een kind, en in slimme digitale assistenten op smartphones (zoals Siri) of slimme speakers (zoals Google Home of Amazons Alexa).

Kinderen & artificiële intelligentie: dit zijn de risico’s

Wanneer er gesproken wordt over de risico’s van AI denken veel mensen aan scenario’s waarin robots de wereld overnemen. Gelukkig is dat (nog) geen realiteit. Er zijn echter wel andere, meer reële risico’s van AI waar ook kinderen mee te maken krijgen:

• Privacy – Veel AI-technieken en applicaties slaan persoonlijke data op die vervolgens door bedrijven gebruikt wordt om hun diensten, reclame en producten beter te maken. Kinderen -met name kinderen onder de 8 jaar – zijn zich hier vaak niet van bewust. Onderzoek laat bijvoorbeeld zien dat kinderen die met slimme poppen spelen, niet doorhebben dat al hun gesprekken worden opgeslagen en kunnen worden gebruikt door de makers van de pop. Ook zijn ze zich niet bewust dat wat speelgoed terugzegt geen echte reactie is op hun vraag of opmerking, maar een voorgeprogrammeerd script.
• Digitale ongelijkheid – AI-technologie is vaak duur en niet ieder gezin heeft de financiële middelen om hun kinderen al op jonge leeftijd bekend te maken met AI. Ook kan het hebben en niet hebben van de nieuwste gadgets een sociale hiërarchie veroorzaken onder kinderen, wat de kans op pestgedrag vergroot.
• Verslaving – Het gebruik van sociale mediaplatformen met AI-gestuurde, slimme algoritmes (zoals Netflix, YouTube en Facebook) kan verslavend zijn. Dat komt doordat deze algoritmes als doel hebben gebruikers zo lang mogelijk op het platform te houden. Ze doen dat door steeds nieuwe, persoonlijke relevante series, filmpjes of informatie aan te bieden.
• Filterbubbel – Een ander risico van zo’n AI-gestuurd gepersonaliseerd media-aanbod, is dat kinderen vooral meer van hetzelfde zien en horen. Zo worden ze blootgesteld aan eenzijdige informatie.
• Misleiding – Generatieve AI, zoals ChatGPT, kan gebruikt worden om deepfakes te maken. Deepfakes zijn teksten, beelden en video’s die door AI-software zijn gemaakt. Deze teksten, beelden, en video’s zijn bijna niet van echt te onderscheiden en staan vaak vol met misinformatie. Kinderen kunnen daardoor misleid worden. Onderzoek laat zien dat kinderen en tieners het moeilijk of soms zelfs onmogelijk vinden om deepfakes te herkennen. Zij geven aan grote behoefte te hebben aan beleid dat de verspreiding van desinformatie via deepfakes tegengaat.

De kansen van AI voor kinderen

Er zijn verschillende manieren waarop AI het leven van kinderen kan verrijken:

• Educatie – AI biedt nieuwe mogelijkheden voor educatie, mits er goed omgegaan wordt met de privacy van de gebruiker. Zo kan AI in het klaslokaal gebruikt worden om het leerproces van leerlingen te volgen, door het monitoren van digitale opdrachten en taken. Onderzoekers zien ook veel potentie in de inzet van AI-gestuurde digitale tutors die leerlingen kunnen ondersteunen in hun persoonlijke behoeftes. Daardoor wordt persoonlijk onderwijs en begeleiding mogelijk.
• Gezondheid – AI biedt ook kansen voor de jeugdgezondheidszorg. Slimme computerspellen en robots kunnen bijvoorbeeld ingezet worden om kinderen met stoornissen en gedragsproblemen beter te ondersteunen. Onderzoek laat zien dat sociale robots kinderen met een sociale stoornis kunnen helpen bij het ontwikkelen van sociaal-emotionele vaardigheden. Door omgang met deze robots bouwen kinderen er een band mee op. Deze band maakt het mogelijk om hun sociale gedrag, zoals inlevingsvermogen, het herkennen van emoties of zelfs het imiteren van sociale situaties te oefenen en trainen in een veilige (sociale) omgeving.
• Vriendschap – Kinderen kunnen zelfs een echte vriendschapsrelatie ontwikkelen met robots en andere sociale AI-applicaties. Een robot kan aanvoelen als een echt vriendje dat om hen geeft en waarmee ze kunnen praten. Voor het ontwikkelen van een vriendschap met een robot is het wel belangrijk dat een kind zich verbonden voelt met de robot, deze vertrouwt en het gevoel heeft dat de robot kan helpen.
• Vaardigheden voor de toekomst – Interactie met AI kan kinderen klaarstomen voor de toekomst. AI is niet meer weg te denken uit de toekomstige maatschappij. Het zal zelfs voor een groot deel bepalen hoe we in de toekomst leven, leren, werken en communiceren. Door kinderen te leren over KI-technologie, ze bewust te maken van de kansen en risico’s, en ze bekend te maken met programmeren, bereiden we een nieuwe generatie voor op verantwoordelijke omgang met technologie.
• Interesse vergroten – Interactie met AI kan de interesse van kinderen voor de vakgebieden die daaraan ten gronde liggen, zoals techniek, wiskunde, informatica, en psychologie. Onder de juiste begeleiding kunnen zij enthousiast raken over deze vakgebieden, de mogelijkheden voor vervolgopleidingen en de daaraan gerelateerde toekomstige beroepsperspectieven.

AI-wijsheid

Kinderen hebben AI-wijsheid nodig om de kansen optimaal te kunnen benutten en zich te kunnen weren tegen de risico’s. AI-wijsheid bestaat uit de volgende vier elementen:

1. AI kennen en begrijpen. De basisfuncties van AI in verschillende producten en diensten kennen en begrijpen.
2. AI gebruiken en toepassen. AI-kennis en concepten actief kunnen gebruiken en toepassen in verschillende contexten en toepassingen in het dagelijks leven.
3. AI evalueren en creëren. AI-technologieën kritisch kunnen evalueren. En effectief kunnen communiceren en samenwerken met AI.
4. AI-ethiek. Begrijpen hoe AI op een ethisch verantwoorde manier (eerlijk, transparant, veilig, inclusief) gebruikt kan worden en waarom dat belangrijk is.

Uit onderzoek naar de AI-wijsheid van kinderen blijkt dat zij er vaak niet bij stilstaan dat hun favoriete apps en games achter de schermen AI-technologie gebruiken. Zij zijn zich dus lang niet altijd bewust van hun interacties met AI. Onderzoek laat verder zien dat kinderen die beter begrijpen hoe AI werkt een betere inschatting maken van wat AI-gestuurde producten en diensten kunnen. Ook kennen zij een grotere intelligentie en een sterkere identiteit toe aan AI-producten en -diensten.

Jongere kinderen snappen AI-technologie minder goed dan oudere kinderen. Echter, wanneer technologie op toegankelijke wijze aan jonge kinderen wordt uitgelegd, zie je voordelen als:

• hun kennis groeit;
• ze kunnen een realistischere inschatting maken van AI kan;
• ze kunnen AI beter herkennen;
• ze zijn zich bewuster van de risico’s van AI.

8 tips om kinderen te ondersteunen bij de ontwikkeling van AI-wijsheid

Onderzoek laat zien dat ouders, leerkrachten en andere media-opvoeders een belangrijke rol spelen in de manier waarop kinderen AI beleven en de mate waarin zij AI-wijsheid ontwikkelen. Zij kunnen kinderen helpen de kansen van AI te benutten en de risico’s ervan te minimaliseren. Hoe je dat doet?

1. Vergroot je eigen AI-wijsheid. Onderzoek laat zien dat leerkrachten die beter begrijpen hoe AI effectief gebruikt kan worden, een positievere houding ten opzichte van AI hebben. Die positievere houding zorgt voor meer vertrouwen om AI zelf te gebruiken, wat de kans vergroot dat ze AI in de klas toepassen en willen investeren in de AI-wijsheid van kinderen. Leerkrachten, en andere media-opvoeders, kunnen hun eigen AI-wijsheid vergroten door bijvoorbeeld de gratis online Nationale AI-cursus te volgen.
2. Creëer een inclusieve leeromgeving. Niet alle kinderen hebben thuis in gelijke mate toegang tot AI-technologie. Kinderen verschillen daardoor in hun ervaring met en kennis over AI. Dat zorgt voor digitale ongelijkheid, wat negatieve gevolgen kan hebben voor bepaalde groepen kinderen. Die ongelijkheid kan alleen worden aangepakt door alle kinderen gelijke leermogelijkheden met AI te bieden. Scholen kunnen kinderen gelijkwaardige toegang bieden tot AI en een inclusieve leeromgeving creëren waarin kinderen die meer en minder ervaring hebben met AI met en van elkaar kunnen leren.
3. Moedig interactie met AI aan. Kinderen leren het best als ze fysiek in contact kunnen komen met AI en ermee kunnen interacteren. Leer kinderen dus niet alleen theoretische kennis over AI (bijvoorbeeld wat is het, hoe werkt het en hoe kun je het herkennen). Maar moedig hen ook aan om actief aan de slag te gaan met verschillende AI-technologieën. AI actief gebruiken is een van de beste manieren om kinderen over AI te leren.
4. Sluit aan bij belevingswereld. Het is belangrijk lesprogramma’s over AI aan te laten sluiten bij dat wat kinderen kennen en belangrijk vinden. Dat maakt de leerervaring niet alleen betekenisvoller en relevanter, maar ook effectiever. Kinderen kunnen bijvoorbeeld uitgedaagd worden een robot de regels van steen-papier-schaar te leren en vervolgens het spel met de robot te spelen.
5. Onthoud: elk kind is uniek. Hoe kinderen omgaan met AI en de mate waarin ze het begrijpen is voor elk kind anders. Daarom is het belangrijk de risico’s niet te generaliseren en de situatie waar mogelijk per kind te bekijken.
6. Prikkel nieuwsgierigheid. Nieuwsgierig zijn maakt leren leuker, makkelijker en interessanter. Dat geldt voor leren in het algemeen, maar ook voor het leren over AI. Nieuwsgierige leerlingen zijn gemotiveerd, leergierig en betrokken. Nieuwsgierigheid zorgt er ook voor dat informatie niet alleen beter onthouden, maar ook toegepast wordt. En dat is een belangrijke vaardigheid van AI-wijsheid.
7. Ontwikkel een positieve houding. Maak kinderen bewust van de verschillende manieren waarop AI hun leven kan verrijken. Daardoor ontwikkelen kinderen een positievere houding ten opzichte van AI, wat helpt de kansen ervan optimaal te benutten. Uiteraard is het ook belangrijk de risico’s van AI te bespreken en kinderen te leren hoe ze zich tegen die risico’s kunnen weren. Om een positieve houding te ontwikkelen is het ook belangrijk AI-onderwijs aan te laten sluiten bij de eerdere ervaringen, kennis en vaardigheden van kinderen.
8. Kijk films over AI en robots. Laat kinderen kijken naar kinderprogramma’s en films over AI en robots (zoals Disney-Pixars Wall-E) of laat ze er verhalen over lezen. Dit kan helpen om met kinderen in gesprek te gaan over AI. Bedenk wel dat fictionele verhalen over AI en robots ervoor kunnen zorgen dat kinderen een onrealistisch beeld ontwikkelen van wat AI is en kan doen. Vraag kinderen daarom naar hun mening en ideeën over KI en stuur hun beeld over AI indien nodig bij.

Op de jeugdwebsite HoeZoMediawijs.nl kunnen kinderen vanaf 10 jaar zelfstandig aan de slag met het onderwerp KI. Inclusief aansprekende filmpjes en een doe-opdracht.

Belangrijk: grens aan AI-wijsheid

Onderzoek laat zien dat er een grens is aan de mate waarin AI-wijsheid kinderen kan helpen de kansen van AI optimaal te benutten en zich te weren tegen de risico’s ervan. Zelfs met goed AI-onderwijs is het zeer uitdagend voor kinderen om AI volledig te doorgronden en op een veilige en verantwoorde manier te gebruiken.

Er ligt daarom een belangrijke verantwoordelijkheid bij ontwikkelaars en ontwerpers om AI-gestuurde producten en diensten te ontwikkelen die rekening houden met het bevattingsvermogen van kinderen en hun belangen vooropzetten. De code voor kinderrechten biedt praktische handvatten die helpen de belangen van kinderen te begrijpen en toe te passen in AI-gestuurde producten en diensten.

Een kijkje in de toekomst

AI is een ‘hot topic’ in wetenschappelijk onderzoek. Toch zijn nog veel belangrijke vragen over kinderen en KI onbeantwoord:

• Er is nog relatief weinig bekend over de effecten van AI op de gezondheid en het welzijn van kinderen. Bijvoorbeeld, welk effect heeft AI op de ontwikkeling van het kinderbrein? En welke invloed heeft AI op de menselijke sociale vaardigheden van kinderen? En wat is de impact van generatieve AI op kinderen?
• Er zijn ook ethische vraagstukken waar nog geen duidelijk antwoord op is. Is het bijvoorbeeld ethisch verantwoord om opvoedende en educatieve taken uit te besteden aan AI-gestuurde machines? Mogen data van kinderen gebruikt worden om producten en diensten beter te maken, ook al gaat het om iets positiefs zoals het beter kunnen helpen van anderen? Hoe kan leeftijdsgeschikt ontwerp van AI-gestuurde producten en diensten gestimuleerd worden?

De Bitefile Kinderen & AI-wijsheid is gebaseerd op deze artikelen