Veel mensen, jong en oud, geloven nepnieuws. Sociale media zijn dé plek om nepnieuwsberichten te delen. Daar is weinig controle op de berichten en is het bereik groot. Verkeerde informatie wordt de wereld ingestuurd, en gaat soms zelfs viral doordat veel mensen nepnieuws delen. Dit is problematisch als het gaat om burgerschap en democratie. Het zou bijvoorbeeld kunnen dat mensen gaan stemmen op basis van verkeerde of misleidende informatie. Hoe zorgen we dat we nepnieuws herkennen? Welke vaardigheden leren we onze kinderen? En hoe kan nepnieuws worden tegengegaan?

Op basis van wetenschappelijke onderzoeken laat deze Bitefile zien welke rol media-educatie kan spelen in het herkennen van nepnieuws en welke vaardigheden en kennis van belang zijn. Daarbij is er aandacht voor de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van de strijd tegen nepnieuws. Ook in deze Bitefile: een checklist voor factcheckers.

In opdracht van Netwerk Mediawijsheid analyseert Bitescience het meest recente en relevante wetenschappelijke onderzoek naar mediawijsheid-thema’s. Het thema waar in deze Bitefile aandacht aan wordt besteed is nepnieuws.

Onder nepnieuws wordt hier, en in de meeste geraadpleegde onderzoeken, verstaan: misleidende informatie in de vorm van nieuws, die wordt verspreid om geld te verdienen of om de publieke opinie te beïnvloeden. Het is een vorm van desinformatie.

De rol van media-educatie bij het herkennen van nepnieuws

Media-educatie is belangrijk omdat kinderen, tieners en jongvolwassenen het moeilijk vinden om de geloofwaardigheid van berichten te beoordelen. De onderzoeken die gedaan zijn naar media-educatie richten zich op kinderen (vanaf 8 jaar), tieners en jongvolwassenen. Twee derde van deze groep denkt nepnieuws niet te kunnen onderscheiden van echt nieuws. En een derde heeft wel eens een nepnieuwsbericht gedeeld. Vooral jonge kinderen zijn geneigd nepnieuws te geloven. Media-educatie zou aandacht moeten besteden aan kennis en vaardigheden.

Drie belangrijke kenniselementen om kinderen en jongeren aan te leren:

1. Definities van nepnieuws
2. De rol die sociale media spelen in de verspreiding van (nep)nieuws
3. Het verschil tussen verschillende soorten nieuws (opinie-artikelen, satire en hard nieuws – het brengen van belangrijke nieuwsfeiten, waar meningen geen rol in spelen)

Vijf belangrijke vaardigheden die kinderen en jongeren moeten aanleren:

1. Evalueren van bronnen
2. Beoordelen van de auteur
3. Beoordelen van waarheidsgetrouwheid van genoemde feiten
4. Herkennen van meningen
5. Beoordelen van een eventuele afbeelding

Deze vaardigheden leren kinderen en jongeren kritisch na te denken over een bericht dat ze zien. Dat is belangrijk omdat lang niet alle nieuwsberichten gecontroleerd worden, vooral niet als deze op sociale media verschijnen, waardoor het niet zeker is of deze op waarheid zijn berust. Deze vaardigheden gecombineerd zorgen voor een goede basis voor het herkennen van een nepnieuwsbericht. Onderaan deze Bitefile is een factcheckers checklist te vinden, waarin deze vaardigheden zijn opgenomen en worden toegelicht.

Op verschillende Nederlandse basis- en middelbare scholen wordt in mediawijsheidslessen aandacht besteed aan nepnieuws. Nu is het geven van mediawijsheidlessen nog niet verplicht, maar vanaf 2021 zal dit op alle scholen gebeuren. Wat precies de effecten zijn van mediawijsheidlessen in Nederland is nog niet bekend. Wel is al duidelijk dat in andere landen, waaronder de Verenigde Staten en Zweden, het geven van mediawijsheidlessen kinderen en jongeren helpt bij het herkennen van nepnieuws. Jongvolwassenen die een mediawijsheidscursus hebben gevolgd voor hun studie hebben een hoger niveau van mediawijsheid (kennis hoe om te gaan met (nep)nieuws en digitale media), meer kennis van actuele gebeurtenissen en een hogere motivatie om nieuws te consumeren.

Factcheckers

Factcheckers controleren berichten op waarheid. Dat kunnen getrainde mensen of algoritmes zijn. Deze algoritmes worden gebruik in een door de computer aangestuurde programma dat de regels van, in dit geval, factchecken heeft aangeleerd en dit kan toepassen op berichten. Als een bericht (gedeeltelijk) niet waar blijkt te zijn, dan wordt dat vermeld.

Algoritmes die ingezet worden om te factchecken werken nog niet optimaal, maar dat is steeds meer in ontwikkeling. Op verschillende universiteiten wordt gewerkt aan bruikbare methodes. Over de effectiviteit van factchecken is nog veel onduidelijkheid. Het ene onderzoek laat zien dat factchecken goed werkt en dat mensen daardoor minder vertrouwen in het nepnieuwsbericht hebben. Ander onderzoek laat juist zien dat vooral de informatie van het nepnieuwsbericht wordt onthouden en daarmee voor waar wordt aangenomen, ondanks dat wordt aangegeven dat het niet klopt. Ook wordt duidelijk dat factcheckers en factcheck-websites mediawijsheidlessen niet kunnen vervangen, maar dat het een aanvulling op elkaar zou moeten zijn.

Daarnaast is het volgens veel onderzoekers belangrijk dat sociale mediawebsites accounts moeten verifiëren. Deze bedrijven moeten dus controleren of er vanuit de gebruikersaccounts die bij hen zijn aangemaakt berichten worden verstuurd met de juiste intentie. Zo kunnen andere gebruikers zien of de bron geloofwaardig is of niet.

De factchecker checklist

Er is een aantal belangrijke tips die uit onderzoek naar voren komen om nepnieuws te herkennen. Factchecken houdt in dat berichten op waarheid worden gecontroleerd. Dit kan gedaan worden door zowel mensen als computergestuurde factcheckers. Ondanks dat professionele en computergestuurde factcheckers al veel worden ingezet, kunnen zij nooit al het nieuws controleren. Daarom is het belangrijk dat mensen dit zelf ook doen.

Onderstaande checklist laat zien op welke punten nepnieuws van echt nieuws onderscheiden kan worden. Dit kan door zowel menselijke als computergestuurde factcheckers gebruikt worden. Let bij het beoordelen van een nieuwsbericht op:

• De URL (link) van de website
  Als het van een vreemde website af lijkt te komen is het verstandig de geloofwaardigheid van het bericht in twijfel te trekken.
• De reputatie van de website of bron
  Is de bron een betrouwbare nieuwsmaker (NOS, RTL, Volkskrant etc.) of staat deze juist bekend om het plaatsen van opinies, satire of nepnieuws?
• Bewijs dat het daadwerkelijk is gebeurd
  Zijn er andere nieuwssites die erover schrijven of betrouwbare bronnen waarnaar verwezen wordt?
• De recentheid/datum van het mediabericht
  Nieuws is altijd recent. Staat er geen datum bij of is het heel lang geleden? Dan is er waarschijnlijk geen sprake van een nieuwsbericht.
• De manier waarop de kop wordt weergegeven
  Wordt er veel in hoofdletters geschreven of worden er veel uitroeptekens gebruikt? Dan zal het artikel vermoedelijk niet alleen uit feiten bestaan.
• Het taalgebruik
  Is het bijvoorbeeld dramatisch, sturend of opruiend? Dan heb je vermoedelijk te maken met een geopinieerd bericht in plaats van een feitelijk bericht.
• De manier waarop de tekst is geschreven
  Wordt er context gegeven en uitgelegd wat er precies is gebeurd? Worden andere mensen aan het woord gelaten? En wordt een gebeurtenis van meerdere kanten belicht? Een goed, journalistiek artikel zorgt voor voldoende context en biedt meerdere perspectieven. Gebeurt dit niet? Dan heb je niet te maken met een echt nieuwsartikel.
• De geloofwaardigheid van een foto bij het bericht
  Het is belangrijk om te herkennen of de foto echt of nep is. Deze kan bijvoorbeeld gephotoshopt zijn. Een voorbeeld is de foto die Geert Wilders twee jaar geleden op Twitter plaatste waarbij het leek alsof Alexander Pechtold (toen nog partijleider van D66) met Hamas-aanhangers aan het protesteren was.

Toekomst

Omdat online vormen van nepnieuws nog niet zo heel lang bestaan is dé oplossing nog niet gevonden. Wel wordt steeds meer duidelijk wat eraan gedaan kan worden. Factchecken is een veelbelovende manier om aan te geven of een bericht echt of nep is, maar deze techniek is nog volop in ontwikkeling. Ondertussen is het voor kinderen en jongeren belangrijk om kennis en vaardigheden aangeleerd te krijgen die helpen bij het herkennen van nepnieuws. De internationale ontwikkelingen op het gebied van media-educatie bieden veelbelovende toepassingen voor media-educatie op Nederlandse scholen.

Een nieuwe vorm van nepnieuws is de deepfake video en audio. Dit zijn op basis van kunstmatige intelligentie gemaakte nepvideo’s of audiofragmenten die bijna niet van echt te onderscheiden zijn. Met deepfake-algoritmes is het bijvoorbeeld heel makkelijk het gezicht van een persoon in een video te verwisselen met het gezicht van iemand anders, op een manier die zeer realistisch en vrijwel niet met het blote oog te onderscheiden is van echt.

Het herkennen van deepfake is een belangrijk speerpunt in het huidige wetenschappelijk debat. Het onderzoek dat er naar gedaan is, richt zich vooral op het ontwikkelen van slimme technologie die deepfake video’s van echte video’s kan onderscheiden. Onderzoek naar de gevolgen van deepfake en de manieren waarop deze vorm van desinformatie herkent kan worden staat echter nog in de kinderschoenen.

De Bitefile Nepnieuws is gebaseerd op deze artikelen

Aan de slag met nepnieuws en informatievaardigheden?

» Bekijk op Mediawijsheid.nl het dossier Nepnieuws, met informatie en lestips
» Kinderen vanaf 10 jaar krijgen tips om nepnieuws te herkennen op HoeZoMediawijs.nl
» Verdiep je verder in nepnieuws en desinformatie op het blog op Mediawijzer.net