Zoeken naar waarheid. Zo luidt de titel van het Advies van de Raad voor het Openbaar Bestuur dat begin mei werd aangeboden aan de verantwoordelijke minister Kajsa Ollongren (BZK). Maandag 20 mei werd onderzoek gepresenteerd in opdracht van het Commissariaat voor de Media naar het bestaan van filterbubbels in Nederland. En begin maart werd de landelijke campagne gelanceerd tegen desinformatie. Is er een logisch verband en welke lering kunnen we hieruit trekken?

Laten we beginnen met het advies van de Raad voor het Openbaar Bestuur. De raad bestaat bijna 25 jaar en brengt gevraagd en ongevraagd advies uit aan regering en parlement. Daarbij gaat het om onderwerpen die een relatie hebben met de democratische rechtsstaat. Nepnieuws – of liever gezegd desinformatie – kan een democratie ondermijnen. De raad gaat in zijn advies niet alleen op zoek naar ‘bedreigingen’ die digitalisering met zich meebrengt maar probeert ook na te gaan of ‘er achter de risico’s weer iets terug is te vinden van de belofte en het optimisme van weleer’ (daarmee wordt gedoeld op de beginperiode van het ontstaan van internet).

Desinformatie, desintegratie en despotisme

De drie bedreigingen die de raad signaleert, zijn te vatten in drie D’s: Desinformatie, Desintegratie en Despotisme. Wie zich alleen ophoudt op sociale media en zich beperkt tot het scannen van krantenkoppen, zou de indruk kunnen hebben dat Nederland overstelpt wordt door lawines desinformatie. In Nederland lijkt dit echter nog geen groot probleem, maar volgens de raad zou desinformatie wel een probleem kunnen worden. Datzelfde geldt voor desintegratie. Hoewel we ons volgens sommige media allemaal in onze eigen filterbubbel bevinden, blijkt ook dit mee te vallen: er is op dit moment een pluriform media-aanbod en er zijn nog voldoende podia waar mensen met uiteenlopende meningen met elkaar van gedachten kunnen wisselen. Bij despotisme gaat het vooral om de rol die politici, media, journalisten en digitale platforms kunnen spelen bij een democratische gedachtewisseling. Juist de macht van grote platforms maakt de platformdemocratie kwetsbaar volgens het advies. Met name Google en Facebook bijvoorbeeld zouden hier onevenredig veel invloed op kunnen uitoefenen.

Wat te doen tegen deze (mogelijke) bedreigingen? De raad formuleert vijf strategieën, waarbij de tweede: Stimuleer kritisch burgerschap, het dichtst in de buurt komt van de missie van Netwerk Mediawijsheid. Burgers zouden weerbaar gemaakt moeten worden voor desinformatie door te investeren in hun digitale en democratische vaardigheden, door prudent om te gaan met voorlichtingscampagnes en door stimulering van factchecking door wetenschap en media.

Dit kan iedereen die mediawijsheid een warm hart toedraagt alleen maar ondersteunen. Dat deed minister Ollongren – die het advies in ontvangst nam – dan ook. Het wachten is op een officiële reactie van het kabinet. Zowel het advies als filmpjes, presentaties en een podcast zijn te vinden op de website van de raad.

Filterbubbels

Hoewel artikelen in traditionele media soms wijzen op het ontstaan en het gevaar van filterbubbels, blijkt uit het rapport Filterbubbels in Nederland dat het op dit moment in Nederland meevalt. Het onderzoek werd gepresenteerd tijdens het recente congres Media: de motor van de democratie? georganiseerd door het Commissariaat voor de Media, de toezichthouder op de uitvoering van de Mediawet. De conclusie luidt dat we ons op de korte termijn geen zorgen hoeven te maken over de effecten van het leven in filterbubbels. Sociale media hebben er juist voor gezorgd dat een breed scala aan opvattingen gevonden en gedeeld kan worden door veel Nederlanders. Dit neemt niet weg dat er twee groepen uitspringen: ’Wel is het zo dat specifieke groepen een hoger risico hebben om in een filterbubbel te belanden, zoals gebruikers met een hogere leeftijd of een lagere opleiding.’ (Filterbubbels in Nederland, 2019, p. 3).

Hoewel beide rapporten van een zeker optimisme getuigen, moet de blik op de toekomst gericht blijven. Er is nog teveel onduidelijkheid over langetermijneffecten van de gedigitaliseerde samenleving. Mediamacht ligt niet alleen in handen van de grote platforms. Omdat traditionele mediabedrijven steeds meer gebruikmaken van algoritmes ontstaat daar eveneens steeds minder diversiteit. Dus ook traditionele media zullen na moeten denken over de verantwoordelijkheid die zij dragen in de gedigitaliseerde samenleving, zo luidt een van de aanbevelingen in het rapport Filterbubbels.

Kritisch en nieuwsgierig

In die zin is het motto Blijf kritisch, blijf nieuwsgierig van de overheidscampagne tegen desinformatie uitstekend gekozen. De spotjes worden sinds maart 2019 uitgezonden op radio en tv en er is een geprinte versie van de checklist waarmee je informatie kunt beoordelen. Op de website van de overheid is bovendien achtergrondinformatie te vinden over het verschijnsel nepnieuws, of liever gezegd: desinformatie. In de campagne wordt een appel gedaan op het kritisch vermogen van het publiek. Hoe? Door bij alle informatie die je tegenkomt (on- én offline) steeds de checklist ‘Is die informatie echt?’ af te werken.

Check, check, check

Check het account, check de website, check de bron, check het bericht helemaal, check de herkomst van foto’s/filmpjes en check de techniek. Dat zijn de concrete aanwijzingen uit de campagne waar het publiek het mee moet doen. Inhoudelijk is er weinig in te brengen tegen deze checklist. Ook de verwijzingen naar de Nieuwscheckers van de Universiteit Leiden en de informatie op Mediawijsheid.nl zijn prima. De vraag is alleen of de campagne gaat werken.

Natuurlijk kan het geen kwaad om de burger erop te wijzen dat hij kritisch en alert moet zijn met het oog op alle informatie die wordt aangeboden. Sterker: dat is uitstekend. Hoe meer aandacht voor kritisch omgaan met bronnen hoe beter. De campagne is echter gericht op alle Nederlanders terwijl je je kunt afvragen wie er precies mee bereikt worden. Hiervoor heb ik al gesignaleerd dat juist ouderen en mensen met een lagere opleiding meer aandacht nodig hebben, zo blijkt uit onderzoek. Juist zij zouden gebaat zijn bij meer kennis, een kritische houding en digitale vaardigheden die je nodig hebt om te kunnen deelnemen aan de steeds sterker gemedialiseerde samenleving.

Meer lezen over desinformatie en nepnieuws?

» Boekrecensie: Alternatieve feiten – De psychologie van nepnieuws
» Column – In gesprek over nepnieuws, onderwijs en kennis
» Boekrecensie – ‘Nepnieuws: een wereld van desinformatie’