Nepnieuws en de Engelse vertaling fake news… Iedereen kent tegenwoordig het begrip! Vaker dan dat wij weten wordt berichtgeving aangepast, aangedikt of vervalst om de publieke opinie te beïnvloeden. Historicus Han van der Horst laat in ‘Nepnieuws – Een wereld van desinformatie‘ zien dat nepnieuws al zo oud is als de mensheid. Het boek bevat talrijke interessante verhalen uit onze geschiedenis. Het sluit af met de conclusie dat “we geen reden tot wanhoop hebben”. Dat lijkt me niet zomaar een gegeven.

Zo oud als de mensheid

Het 312 pagina’s tellende boek vermeldt vele pakkende voorbeelden van hoe machthebbers in het verre verleden nepnieuws hebben toegepast voor hun eigen voordeel. Van der Horst omschrijft bijvoorbeeld sterke overeenkomsten tussen Donald Trump en farao Ramses II.

Donald Trump heeft het begrip fake news tijdens zijn verkiezingscampagne geregeld gebruikt. Voor hem ongewenste berichtgeving deed hij vaak af als nepnieuws. Van der Horst noemt dat mensen mede hierdoor steeds meer zijn gaan twijfelen over de betrouwbaarheid van traditionele en sociale media. In het boek wordt ook de nasleep van de ramp met de MH17 genoemd: berichten vanuit Rusland werden door fake accounts verstuurd om twijfel te zaaien over de Russische verantwoordelijkheid.

Het boek geeft de lezer inzicht in hoe de ontwikkeling van onze samenleving effect heeft gehad op onze communicatiekanalen. In een vlot tempo komen de ontdekking van onder andere de krant, de televisie en telefoon voorbij en welke gevolgen deze hebben gehad voor onze maatschappij. Gebeurtenissen uit de geschiedenis volgen elkaar in rap tempo op. Je leest over de rol van informatie in het Griekenland van 500 v. Christus. Ook toen werd al geprobeerd om met een mix van feitelijke argumenten, logische redeneringen en het aanwakkeren van emoties mensen aan je zijde te krijgen.

Aan het eind van het boek worden de technieken behandeld die de makers van nepnieuws moeten beheersen (zoals vervalsen, verdraaien, prijzen en misprijzen). Een verandering van perspectief (hoe maak je nepnieuws?) die je even aan het denken zet.

Voor wie is het boek geschreven?

Wat is de belangrijkste vraag die na lezen van het boek overblijft? Gonnie Eggink, docent/onderzoeker bij Hogeschool Windesheim, antwoordt hierop: “Voor wie schreef Van der Horst dit boek eigenlijk?” Het is goed te verklaren waaróm de historicus het boek schreef: “Mensen, nepnieuws is geen nieuw verschijnsel, het bestaat al eeuwen” luidt zijn boodschap. Gonnie Eggink stelt dat de vraag voor wie hij het boek schreef veel lastiger te beantwoorden is. “Het onderwijs zou er kennis van kunnen nemen, met name van het nawoord.” In het nawoord komen aanbevelingen en tips naar voren, zoals:

1. Op school dien je te leren kritisch naar informatie te kijken, zodat je in staat bent zelfstandig tot een weloverwogen oordeel te komen.
2. Doorgrond betekenissen. Slik niets voor zoete koek. Onderwerp de argumentatie aan een gedegen analyse.
3. Identificeer de bronnen. Schat ze volgens vaste regels en procedures in op hun geloofwaardigheid.

Deze tips komen niet als een verrassing voor iedereen die al met mediawijsheid bezig is. “Leerlingen zullen het boek waarschijnlijk al rap aan de kant leggen, omdat de lezer overvoerd wordt met wetenswaardigheden. Tenzij ze super geïnteresseerd zijn in geschiedenis, nieuws en informatie: dan is het namelijk smullen”, aldus Gonnie Eggink.

‘Nepnieuws – Een wereld van desinformatie’ is een boeiend, vlot geschreven boek. Tijdens het lezen word je overladen met voorbeelden van nepnieuws uit de geschiedenis. Zoals ook Gonnie Eggink stelt, zal de lezer wel interesse moeten hebben in de ene anekdote na de andere. Anders haakt hij heel snel af.

Wanhoop?

“Geen reden tot wanhoop”, dit is de titel van het laatste hoofdstuk. Van der Horst vindt dat de discussie die de laatste jaren rond fake news is opgestoken getuigt van “diep pessimisme”. Nee, geen reden tot wanhoop aldus de schrijver. Althans, is dat wel zo? Of betreft het realisme?

Het rapport ‘Digitalisering van het nieuws’ van het Rathenau Instituut wordt geconcludeerd dat Nederland tot dusverre is ontsnapt aan grootschalige verspreiding van desinformatie met politieke bedoelingen. Ook stelt het dat “technologische ontwikkelingen manipulatie van de online nieuwsvoorziening steeds gemakkelijker en goedkoper maken”. Is dat dan geen reden tot zorg of wanhoop?

Betrouwbare personalisatie?

Krijg ik met mijn gepersonaliseerde nieuwsoverzichten op sociale media nog betrouwbare informatie? Of zorgen deze berichten er vooral voor dat ik geboeid blijf en dat ik het nieuwsoverzicht blijf volgen? Krijg ik op basis van deze berichten nog wel een volledig beeld van de actualiteit? Algoritmes bepalen tegenwoordig welke content je te zien krijgt. Welke berichten zie ik niet? Lees ik niet alleen het nieuws dat ik wil lezen en waar ik achter sta?

In het rapport stelt het Rathenau Instituut dat onderzoek aantoont dat desinformatie en personalisatie geen grote inpact op de samenleving hebben gehad. Onderzoek wijst echter ook aan dat jongeren hun “vermogen overschatten om de kwaliteit en betrouwbaarheid van online nieuwsberichten goed te beoordelen”. Een flinke investering in mediawijsheid, te beginnen bij onze jeugd. Nee, dan is er misschien geen reden tot wanhoop.

Mediawijzer.net kreeg van de uitgever een recensie-exemplaar van dit boek en vroeg blogger Martijn om het boek te recenseren. Bloggers delen hierbij hun eigen mening. Mediawijzer.net maakt altijd zelf de beslissing om een gekregen product wel of niet te (laten) recenseren en ontvangt hiervoor geen vergoeding.