In het voortgezet onderwijs lijkt burgerschap vooral een taak voor docenten maatschappijleer, terwijl er voldoende raakvlakken zijn met andere vakken. Zelf verwerk ik ‘burgerschap’ graag in het vak Nederlands door uit te gaan van de actualiteit en de journalistieke berichtgeving daarover: nieuwswijsheid. Hierin komen verschillende belangrijke vaardigheden samen. Ik vertel je er graag meer over.

In een onderzoek uit 2013 definieerde ik nieuwswijsheid als volgt: het actief, kritisch en bewust gebruiken en beoordelen van nieuwsinhouden en -processen en reflecteren op de eigen rol als gebruiker van nieuws.

Nieuwswijsheid en mediawijsheid: het verschil

De term nieuwswijsheid ligt dicht aan tegen het begrip mediawijsheid, waarvoor ook al enkele jaren aandacht wordt gevraagd. Pleitbezorgers van mediawijsheid in het onderwijs willen graag dat leerlingen zich bekwamen in alle competenties die nodig zijn om actief én bewust te kunnen deelnemen aan de mediasamenleving. Dat is een zeer brede omschrijving. Veel mediawijsheidprogramma’s zijn gericht op de digitale devices die we bedienen om met elkaar te communiceren, en op thema’s als digitaal pesten, gamen en sociale media. Mediawijsheid gaat dus vooral over de impact van informatietechnologie op ons denken en handelen.

Die informatietechnologie heeft ook de manier waarop wij ons informeren over maatschappelijke ontwikkelingen danig beïnvloed. En biedt ruimte om zelf actief bij te dragen aan de informatie-uitwisseling. Het is dat facet, de productie van en omgang met media-inhouden, dat voor het vak Nederlands veel aanknopingspunten biedt. Zo wil Jeroen Clemens van het Helen Parkhurst College zijn leerlingen online geletterdheid bijbrengen. Patrick Koning beschrijft voor ProfielActueel hoe mediawijsheid en Nederlands in de lessen van Clemens samengaan.

Zelf zoom ik specifiek in op journalistieke content. Dit doe ik vanwege de rol en invloed van journalistieke media in een vitale democratische samenleving. Die rol is, evenzeer als gevolg van de digitalisering van informatie en communicatie, flink aan verandering onderhevig. Veel burgers lijken zich af te wenden van traditionele nieuwsbronnen en halen hun informatie van Facebook of eigen fora. Dat heeft gevolgen voor hoe zij de wereld begrijpen, en voor hoe zij positie bepalen in de samenleving.
Door te focussen op journalistieke content over maatschappelijke ontwikkelingen komen taal, mediawijsheid en burgerschap samen. Nieuwswijsheid = taalvaardigheid + mediawijsheid + burgerschap.

Wanneer is iemand nu nieuwswijs?

Volgens mij gelden er drie criteria:

• pluriform nieuwsgebruik: nieuwswijze burgers variëren in hun nieuwsmenu en zoeken niet alleen bronnen die hun meningen bevestigen, maar staan ook open voor perspectieven van andersdenkenden;
• taalvaardigheid: nieuwswijze burgers zijn zich bewust van hoe woordgebruik een boodschap kan kleuren, kunnen de taal van media doorgronden;
• kennis van zaken: nieuwswijze burgers kunnen gepresenteerde informatie toetsen aan eerder/elders opgedane kennis.

Overigens zijn er, in mijn optiek, ook criteria waar nieuwswijze journalisten zich aan hebben te houden. Naast de criteria voor nieuwswijze burgers, want journalisten zijn ook burgers, moeten zij:

• de relevantie van journalistieke content aantonen; journalisten moeten laten zien waarom wat zij te vertellen hebben, raakt aan het leven van de lezers/kijkers;
• transparant zijn; journalisten mogen subjectief zijn, maar moeten wel helder zijn over waarom ze welke keuzes maken of invalshoeken kiezen;
• interactie aangaan; nu duidelijk is dat ook burgers zelf actief participeren in het proces van informatievoorziening en –uitwisseling, moeten journalisten het nieuws niet slechts als zender brengen, maar daarover het gesprek aangaan met burgers.

Kritische blik: er is niet zoiets als ‘de waarheid’

Wat betekent dit nu concreet voor mijn lessen Nederlands, en voor mijn leerlingen? Ik laat leerlingen nieuwsberichten, columns of reportages over actuele ontwikkelingen lezen of bekijken en zet ze daarmee aan het werk met een concrete opdracht. Bijvoorbeeld door ze een tekst te laten analyseren en daar een reactie op te formuleren – zoals ik ook beschrijf in mijn blog Brief aan Mark Rutte. Ik laat leerlingen in de huid kruipen van een journalist die zelf een nieuwsbericht moet maken en zich moet houden aan deadlines en woordlimieten. Ik nodig ze uit het gesprek aan te gaan over de actualiteit (bijvoorbeeld de verkiezingen) en laat ze ontdekken dat het uitmaakt welke bronnen ze hanteren.

Een andere leuke oefening is door nieuwskoppen en berichten te laten vergelijken. Hoe schrijven Het Reformatorisch Dagblad en NRC bijvoorbeeld over euthanasie? Leerlingen ontdekken dat er niet zoiets is als ‘de waarheid’. Journalisten kiezen invalshoeken, lichten zaken uit en vergroten deze uit en laten andere zaken al dan niet doelbewust weg. Dat vraagt om een kritische blik van de nieuwsgebruiker.

Ook leuk: wat staat in een nieuwsbericht en wat kun je erover vinden op de website van de organisatie die in het bericht wordt genoemd? Kijk eens naar de afbeelding van het nieuwsbericht van De Telegraaf, hiernaast. En lees dan de beduidend genuanceerder bewoordingen op de website waar De Telegraaf naar verwijst, die van de Inspectie van het Onderwijs. Aan de hand van zo’n vergelijking kunnen leerlingen een inhoudsanalyse maken en feiten en meningen onderscheiden.

In lessen nieuwswijsheid kan een kritische bespreking van nepnieuws natuurlijk ook niet ontbreken. De grote vraag is dan hoe je ‘echt’ nieuws onderscheidt van ‘nepnieuws’? Hierover meer in een andere blogpost.

Tijdens mijn lessen valt de term ‘burgerschap’ geen enkele keer, maar ik maak er wel degelijk werk van, en mijn leerlingen ook. Mijn leerlingen vergroten tegelijkertijd hun lees-, schrijf-, spreek- en luistervaardigheid én informeren zich actief, kritisch en bewust over maatschappelijke ontwikkelingen en over keuzes die zij (kunnen) maken in een diverse en dynamische samenleving.

Komend jaar ga ik aan de slag met de ontwikkeling van een methodiek nieuwswijsheid, aan de hand waarvan docenten Nederlands systematisch en structureel burgerschap kunnen integreren in hun lessen. Wil je meedenken? Dan hoor ik het graag!

Dit artikel verscheen eerder op dedingendebaas.nl.