De mens heeft sinds een jaar of vijftien twee heel verschillende manieren om zich te manifesteren in de wereld: fysiek en virtueel. Twee domeinen waarbinnen een mens zich kan uiten en vooral contact kan leggen met anderen, de mens is immers een sociaal dier. In dit deel van de serie ‘De Netwerkmaatschappij’ belicht ik eerst het digitale en fysieke als aparte domeinen. Daarna pleit ik er voor dat we beide domeinen als één geheel gaan zien waar democratische rechten en plichten, waar zo lang voor gestreden is, even goed van kracht zijn.

In dit verhaal zijn de jongeren om twee redenen de doelgroep: enerzijds omdat zij gaan leven in een wereld die we weliswaar niet kunnen voorspellen, maar waar we wel alarmerende symptomen van kunnen zien. Anderzijds omdat jongeren het digitale domein onbevangen – als deel van het geheel – tegemoet kúnnen treden. Een belangrijke bron voor onderstaand verhaal is het boek What’s the future and why it’s up to us (WTF) van Tim O’Reilly.

“Zij is een deel van alle dingen”, aquarel Roeland Smeets, 1982

Het digitale domein

Op het gebied van de wetenschap doen zich voortdurend belangrijke ontwikkelingen voor. Ziektes worden bestreden en voedingsproblemen opgelost. Op het gebied van de intermenselijke communicatie zijn de mogelijkheden grenzeloos; er zijn wereldwijd meer mobieltjes dan tandenborstels. Maar als we het hebben over informatievoorziening moeten we vaststellen dat de mogelijkheden op het gebied van manipulatie ook gigantisch zijn. De ongelijkheid in de wereld neemt in het westen al tientallen jaren dramatisch toe. Het ziet er naar uit dat we het financiële vruchtgebruik van het digitale domein hebben laten kapen door een klein aantal grootverdieners.

Technologie & media versus de mens

Technologie en media zijn net als de spiegeltjes en kraaltjes die de kolonisten en ontdekkingsreizigers aan de lokale bevolking gaven toen ze in de 15^e eeuw binnenvielen in Noord- en Zuid Amerika. Wij, de lokale bevolking, bleven maar staren naar die ‘bling bling’, terwijl het digitale domein werd gekoloniseerd. En ondertussen presteren de nieuwe koningen, keizers en admiraals het om belastingen te ontwijken aangezien hun bedrijven geen nutsbedrijven zouden zijn, maar tech leveren. Zo heeft Jeff Bezos, CEO van Amazon en de rijkste man ter wereld over 2017 geen cent belasting hoeven te betalen. Het is minachting vanuit het digitale domein, minachting voor de privacy van de medemens.

Het is nu zeker dat het bedrijf Cambridge Analytica, het data-analysebedrijf dat werkte met het verkiezingsteam van Donald Trump, miljoenen Facebookprofielen van Amerikaanse kiezers verzamelde in een van de grootste data inbreuken ooit en via microtargeting hun stemgedrag wist te beïnvloeden. Ondertussen is het wel zo dat wij kunnen leren van de manier waarop bedrijven als Amazon en Uber de digitale mogelijkheden voor hun bedrijven uitbuiten. Daarover volgende keer meer.

Wij versus technologie & media

De uitdrukking “al is de leugen nog zo snel de waarheid achterhaalt haar wel” kan in ieder geval in het digitale domein helemaal op de schop. Het tegenovergestelde blijkt waar.

De technologie is nu zo hard voortgeschreden dat het mogelijk is iedereen – dus ook politici – op geluidsdragers of video woorden in de mond te leggen die zij nooit hebben gebezigd. Nepnieuws kan er steeds overtuigender uitzien, dus gebeurt het ook.

Iets om over na te denken voor degenen die nepnieuws willen bestrijden. Wat ‘nepnieuws’ is, kan per cultuur verschillen. Mensen ‘geloven’ niet alleen in een god, maar ook dat ons klimaat helemaal niet verandert onder invloed van de mens. En nu blijkt dat YouTube (dat veel door jongeren wordt gebruikt) een aanbevelingsalgoritme heeft dat automatisch leidt tot extremere aanbevelingen waar tussen de aanbevolen video’s desinformatie, leugens en hoaxes kunnen zitten.

Binnen het onderwijs kunnen allerlei vormen van nepnieuws en ‘geloven’ al lang postgevat hebben onder jongeren. Het is daarom van het grootste belang dat jongeren al op de lagere school en zeker op de middelbare met elkaar in discussie gaan met respect voor elkaars mening; over nieuws of zaken die met afkomst en religie maken hebben.

Eerder schreef ik over tien regels die in acht kunnen worden genomen bij dergelijke discussies. Een andere mogelijkheid is om informatievaardigheden te koppelen aan de discussie over mogelijk controversiële onderwerpen. Binnenkort kom ik terug op dit onderwerp in mijn blogserie “Wegwijs in formatie.”

“Als we ons concentreren op wat er moet worden gedaan en wat mogelijk kan zijn wanneer mensen worden aangevuld met nieuwe technologie, is het duidelijk dat er genoeg werk te doen is voor zowel mensen als machines. Het is alleen onze aanvaarding van het idee dat financiële efficiëntie de primaire fitnessfunctie is voor de economie die ons opsluit in de race naar de bodem, waarin mensen worden gezien als een kostprijs die moet worden geëlimineerd… We hebben een volledige herstart nodig.” (Tim O’Reilly WTF, pagina 269)

Het fysieke domein

Een mens wil zich kunnen ontplooien; iets zinnigs doen voor zichzelf (het deel) en hopelijk ook voor de omgeving (het geheel). We krijgen te horen dat er steeds minder banen (zullen) zijn terwijl er ondertussen enorm veel werk valt te verzetten. Zo zal onze energie infrastructuur aangepast moeten worden aan klimaatverandering en zijn er nieuwe besmettelijke ziektes die onze gezondheid bedreigen. Aanpassing van de fysieke infrastructuur van onze steden is vereist. In verstedelijkte gebieden moet meer openbaar vervoer kunnen worden aangeboden. De wereld moet voorzien worden van schoon water. Hoe gaan we miljoenen vluchtelingen en andere immigranten beter opvangen dan nu het geval is? En het klimaat zou ons de meeste zorgen moeten baren.

De problemen die ik hierboven opsom zouden op landelijk, Europees of wereldniveau aangepakt moeten worden. Dat laatste is erg hoog gegrepen. Maar op Europees niveau zijn er wel degelijk initiatieven om de macht van de grote, meestal Amderikaanse, techbedrijven aan te pakken.

Politiek

Als je naar de verkiezingsuitslag van de laatste gemeenteraadsverkiezingen kijkt, dan kun je zien dat mensen, over vrijwel het hele land, meer vertrouwen blijken te hebben in lokale partijen die zichtbaar voor hun belangen opkomen. Het geheel, de landelijk politiek, spreekt blijkbaar minder aan, dan het deel: het eigen belang in gemeente of regio. Alle reden om in het onderwijs wat meer aandacht te besteden aan de landelijke en Europese politiek. Daar hebben we de kans mee te beslissen over – als het goed is – zorg, infrastructuur, vrijheid van meningsuiting en al die andere basale zaken die het leven leefbaar maken.

Hoogleraar psychoanalyse Paul Verhaeghe:

“We weten nu dat elke maatschappij haar stoornissen bepaalt. Als de maatschappij verandert, ent zich daar een ander soort identiteit op, met andere normen en waarden, en dus ook andere stoornissen of afwijkingen. De oorzaak van die problemen moet dus in het maatschappijmodel worden gezocht.”

Conclusie

Voor het onderwijs is het probleem dat de nieuwe technologische ontwikkelingen en beperkingen onmogelijk binnen één vak te beschrijven zijn. Terwijl jongeren bepaalde aspecten van de ontwikkelingen (bijvoorbeeld sociale media) heel goed kennen, hebben zij geen idee van de maatschappij ontwrichtende (voorheen zo vrolijk disruptief genoemde) aspecten van die ontwikkelingen. Het is of jongeren in een oceaan varen op een schip, een ijsberg zien en vervolgens niet weten dat zij er bijna bovenop zitten. Dit omdat zij het grootste deel van de ijsberg niet kunnen zien, aangezien ze er nooit over hebben gehoord.

Ik pleit er dan ook voor dat jongeren les krijgen – en elkaar les geven – in technologie en maatschappij. Ik heb het vertrouwen dat, als zij weten wat technologie doet met en voor het geheel –  onze samenleving –  zij veel bewuster zullen omgaan met diezelfde technologie en daardoor onze samenleving ingrijpend kunnen veranderen. Voor jongeren is het nieuwe van technologie en media eraf. Zij zien die twee als iets vanzelfsprekends; als een verrijking van hun leven. En terecht.