“De wereld lijkt steeds grilliger en chaotischer te worden. Het dagelijkse nieuws volgt een pad vol haarspeldbochten, soms langs diepe ravijnen. Onvoorspelbaar gedrag lijkt in het huidige politieke klimaat eerder een troef. Maar achter de wild schommelende beurskoersen en populariteitscijfers loopt de gestage stippellijn van de technologie, de stille kracht van de geschiedenis.”

Zo begon een column in de NRC van 28 december 2018 geschreven door Robbert Dijkgraaf, hoogleraar in Amsterdam en Princeton, die onlangs sterk de aandacht trok met zijn drieluik De Toekomst, dat in januari 2019 door de NPO uitgezonden werd. Daarin nam hij wetenschappelijke ontwikkelingen en mogelijk daaruit voortvloeiende ontwikkelingen onder de loep.

Tijdens de tweede uitzending van De Toekomst zei Dijkgraaf onder andere dat grootschalig inzetten op onderwijs en wetenschap onze beste gok is om de grote problemen van onze tijd, waaronder klimaatverandering het hoofd te bieden. In dit blogartikel ga ik de mogelijkheden schetsen die er zijn – op digitaal en analoog gebied – om het politiek mogelijk te maken wat Dijkgraaf en talloze anderen graag willen. Namelijk: goed en hoogwaardig onderwijs, zodat we onze jeugd en de toekomst in de ogen kunnen kijken. Want – laten we wel wezen – in de politiek gaat het nu vooral om pappen en nathouden. Echte stappen worden niet gezet. Al die talkshows waarin BN’ers elkaar in de haren vliegen over de laatste hype; ze leiden af van wat ik vind dat er echt toe doet. Een leefbare toekomst.

“De stille kracht”, pastel van Roeland Smeets geïnspireerd op “Wandschildering in de tempel van het verlangen” door Paul Klee (klik om te vergroten)

Vertrouwen, een slag om de arm

Eerst ga ik het hebben over het gebrek van vertrouwen van veel burgers in hun overheden en de politiek die zij voeren; ook wereldwijd is er sprake van een implosie van vertrouwen. Daarna gaan we kijken hoe “de toekomst”, met al haar implicaties voor het klimaat, werkgelegenheid en zorg voor de zwakkeren, wél een plek kan krijgen in onze democratische rechtsstaat. Dat is veel hooi op mijn vork, en ik ga eindigen met wegen die we kunnen bewandelen op weg naar een samenleving met mogelijkheden voor iedereen. Vertrouwen hebben in onze instituties, in onze democratische verworvenheden en waarden is een absolute voorwaarde hiervoor. In mijn ogen zijn er hoopvolle ontwikkelingen.

“Bij vertrouwen zou het moeten gaan om: vertrouwen dat iemand bijvoorbeeld iets wel of niet doet. Vertrouwen in het algemeen is een wel heel wijds begrip.” Uit: Who can you trust, how technology brought us together – and why it could drive us apart van Rachel Botsman, blz. 126.

Wantrouwen

Wantrouwen en onvrede onder burgers leidt maar al te vaak tot stemgedrag dat resulteert in onvrijheid. Ook de laatste jaren is in veel landen op min of meer democratische wijze de vrijheid van burgers aan banden gelegd. Mensen zoeken steun bij leiders die hen gouden bergen beloven en hen vervolgens – vroeger of later – van de regen in de drup helpen.

Dat wantrouwen een wereldwijd fenomeen is, laat Edelman’s Trust Barometer van 2017 zien.

Volgens het Wereld Economisch Forum vormt het wantrouwen jegens instanties, overheden en “elite” een van de grootste bedreigingen voor de samenleving. Dat wantrouwen wordt mede veroorzaakt doordat informatie zodanig gemanipuleerd wordt dat mensen niet meer kunnen weten wat waar is en wat niet.

“Brexit en Trump vormen de eerste golf van acute symptomen van de grootste verandering in vertrouwen die in de geschiedenis heeft plaatsgevonden; vertrouwen en invloed liggen nu eerder bij individuen dan bij instituties.” (Botsman, blz. 50)

Gebrek aan vertrouwen wordt wantrouwen

Een voorbeeld. In Nederland hebben jongeren aanzienlijk meer vertrouwen in de klimaatwetenschap dan oudere generaties, zo bleek in 2010 uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau. Resultaat is dat er wantrouwen ontstaat tegenover politici die klimaatverandering zien als niet zomaar een politiek vraagstuk als alle andere, maar als een probleem dat zich manifesteert in de toekomst, terwijl het in het heden moet worden opgelost. Daarvoor is een langetermijnvisie nodig, die zo pijnlijk ontbreekt bij de mensen die vandaag in de politiek en het bedrijfsleven aan de knoppen draaien. Vandaar dat de strijd tegen klimaatverandering zich langzaam ontvouwt als een generatiestrijd, waarin de jeugd zich genoodzaakt ziet om naar creatieve ‘wapens’ te grijpen.

In België, Duitsland en (voorlopig mondjesmaat) Nederland voeren jongeren actie voor een daadkrachtiger klimaatbeleid.

Een maakbare toekomst, technologisch, economisch

Tot nu toe werd technologie gezien als een soort natuurkracht, iets wat ons overkomt. Maar we zouden ook kunnen kijken hoe we technologie kunnen aanpassen aan onze wensen en behoeften. Een paar voorbeelden:

• Vitalik Buterin wil een economie creëren met gelijke kansen voor iedereen. Hij wil bestaande machtsstructuren op hun kop zetten met technologie. En de kreet is decentralisatie, een situatie waarin de gebruiker in control is in plaats van de grote bedrijven, overheden en banken.
• De technologie waarop een bedrijf als Uber draait is sinds kort bijvoorbeeld vrij beschikbaar. Er is al een gemeentelijk taxibedrijf – met “Uber technologie” – waar de chauffeurs gewoon de volle mep verdienen zonder dat ze iets hoeven af te dragen aan digitaal faciliterende bazen.
• Er zouden ethische codes voor ontwikkeling en gebruik van kunstmatige intelligentie moeten komen.

Een maakbare toekomst, ook op het gebied van de politiek

Veel ouderen voelen onvrede. Hun wantrouwen jegens instituties en politieke partijen is allengs gegroeid, maar jongeren hebben niets aan die emoties die over het verleden gaan. Die hebben een toekomst die ze willen inrichten. Voor hen de volgende tips:

• Op dit ogenblik kun je alleen op één partij of persoon stemmen, terwijl mensen in feite ook meningen kunnen hebben die in verschillende partijen thuishoren. De econoom Glen Weyl stelt een nieuw stemsysteem voor dat je in staat stelt zelf aan te geven wat je van meerdere issues vindt.
• Verander/beïnvloed bestaande politieke partijen van binnenuit. Operatie Libero is een organisatie die een nieuwe politieke structuur wil opzetten in Zwitserland binnen bestaande politieke partijen: wél vernieuwing, geen revolutie. Operatie Libero legt de vinger op de zere plek. Zie ook dit artikel van Caroline de Gruyter in NRC.
• De nieuwe (voor een groot deel uit jongeren bestaande) partij Volt wil het vertrouwen in de waarde van Europese instituties nieuw leven inblazen.
• Stem! Tim Hofman heeft tijdens de vorige verkiezingen de jeugd tot stemmen aangezet, maar er is nog steeds 33% die niet stemt. Dus iedereen: vertel jongeren dat het uitmaakt, hun stem.
• Kies in de aanloop naar verkiezingen voor een combinatie van gemotiveerde, vrijwillige menselijke inzet en technologie

Een verrassing tijdens de Amerikaanse verkiezingen was dat Bernie Sanders – ondanks tegenwerking van het Clinton-blok – zo veel stemmen binnenhaalde. De organisatoren van Sanders’ campagne hadden de beschikking over een groot aantal emailadressen van mensen die eerder belangstelling hadden getoond. Eerst wisten zij niet wat daarmee te doen. Totdat ze het idee kregen deze mensen te mailen en hen te vragen in hun eigen omgeving actiecomités op te zetten. Er was sprake van olievlekwerking. (Uit: Uit de puinhopen van George Monbiot, blz.165). Het lijkt paradoxaal, maar hoe meer van de mensen (vrijwilligers) gevraagd werd, hoe groter de kans dat ze zich aanmeldden. Een gedurfde, ruimhartige, inclusieve politiek kan vrijwilligers op de been brengen in aantallen waar politici die hun medewerkers moeten betalen, zelfs niet van kunnen dromen (blz. 169).

Conclusie

Er is een goed verhaal voor nodig – en niet alleen een hoop informatie – om maatschappelijke veranderingen mogelijk te maken. En dat verhaal, dat is er. Het is het verhaal van de moeder die voor haar kind zorgt, het is van alle tijden. En het staat nu voor een groter verhaal: het wel en wee van jongeren, hun onderwijs, hun behuizing, hun werkgelegenheid en leefomgeving. Nieuw aan het verhaal is dat het nu gaat om álle kinderen. Zetten we in op de jeugd, dan zetten we in op de toekomst. En dan maakt de wetenschap met behulp van de stille kracht – om op Dijkgraaf terug te komen – wellicht nóg een reuzensprong waardoor veel van onze huidige en toekomstige problemen opgelost worden.