Illustratie: Roeland Smeets

Binnen en buiten het onderwijs is er de afgelopen tijd terecht veel aandacht besteed aan media. De media hebben een gedaantewisseling ondergaan. Digitale technologie ligt aan die gedaantewisseling ten grondslag. In dit artikel pleit ik ervoor om minder naar media of technologie an sich te kijken, maar veel meer naar de relatie tussen technologie en mens. Besteed dáár een goed deel van de lessen mediawijsheid aan. En ga dan vooral in op Cybernetica (spreek uit: siebernetika).

Cybernetica: een definitie

Leer van de automatische regelings- en communicatiemechanismen, van de terugkoppelingsprocessen, stuurkunde. (Van Dale, 11^e druk)

Sturen, richting geven aan de mogelijkheden die digitale ontwikkelingen bieden, dat zou een beter bruikbare term dan ‘digitale geletterdheid’ kunnen zijn in het onderwijs. Want als we het hebben over kunstmatige intelligentie, digitale geletterdheid, mediawijsheid en noem maar op, dan hebben we het over hoe de mens, hoe jongeren aankijken tegen nieuwe digitale ontwikkelingen. Maar ‘aankijken’ is passief, sturen is actief. De makerslabs zijn een mooi voorbeeld van het ter hand nemen van technologie, er zelf vorm aan geven; en we kunnen die lijn verder doortrekken…

Norbert Wiener

Norbert Wiener (1894 – 1964) was een wiskundige en filosoof die zich al heel vroeg bezig hield met digitale ontwikkelingen en mogelijkheden. Hij realiseerde zich dat wanneer computers op een dag grondig zouden worden geïntegreerd in het menselijke bestaan, we mensen en computers alleen nog zouden kunnen zien als delen van een systeem dat beide omvatte. Een van de redenen waarom de term ‘kunstmatige intelligentie’ is ontstaan ​​(tijdens een conferentie in Dartmouth eind jaren vijftig) is dat meer dan een paar collega’s van Wiener hem niet konden uitstaan. Ze voelden zich genoodzaakt om een ​​alternatieve naam te bedenken, omdat het begrip ‘cybernetica’ begon in te burgeren en geassocieerd werd met Wiener. Het alternatief dat ze bedachten betekende niet hetzelfde.

De term ‘kunstmatige intelligentie’ suggereert namelijk dat kwaliteiten van toekomstige computers beschreven kunnen worden zonder naar mensen te verwijzen, waaruit je zou kunnen concluderen dat computers vrijstaande entiteiten worden die zullen voortbestaan, zelfs als alle mensen sterven – zelfs als niemand hen nog observeert. De term ‘cybernetica’ daarentegen hield in dat computers en mensen in de context van elkaar begrepen kunnen worden. Wiener had gelijk. De term kunstmatige intelligentie vertroebelt de wateren (Jaron Lanier, Dawn of the new everything, a journey through virtual reality: blz. 57).

Een cursus

In de afgelopen meimaand heb ik de Engelstalige online cursus Filosofie van de Technologie van de Universiteit van Twente gevolgd. Er deden meer dan twaalfhonderd cursisten mee uit allerlei delen van de wereld, vandaar dat de discussies over de behandelde onderwerpen heel interessant en levendig waren.

Voor mij was de cursus een eye-opener omdat ik gewend ben om de verhouding media/samenleving te belichten. Het perspectief is dan vanzelfsprekend dat van de mens. Tijdens de cursus leerde ik dat het geen kwaad kan om dat perspectief van tijd tot tijd om te draaien, want op z’n zachtst gezegd beïnvloeden ze elkaar: de mens en de technologie.

Een citaat uit het hoofdstuk Kan er ethiek in de dingen zitten? dat tijdens de cursus aan bod kwam: “Aan de ene kant helpen technologieën om de menselijke ervaringen van de wereld vorm te geven en aan de andere kant helpen ze vorm te geven aan hoe mensen handelen en hun leven leiden.” In dit citaat hebben – om beurten – technologie en de mens de hoofdrol. Als we het hebben over digitale ontwikkelingen is het belangrijk dat het niet alleen gaat om hoe wij tegen media en technologie aankijken (mediawijsheid), maar ook hoe technologie (onderwerp van de zin!) onze bedoelingen bemiddelt, medieert.

Technologie als onderwerp

(en de mens als lijdend- dan wel medewerkend voorwerp)

Twee pas verschenen boeken gaan hierover:

• De onvolmaakten is geschreven door historicus Ewoud Kieft. Een boek dat hard nodig is want het verwerkt kennis over wereldwijde digitale ontwikkelingen in een spannende literaire roman. Het beschrijft hoe mensen in de knel kunnen komen te zitten in een toekomst die dichterbij is dan je nu zou denken.
• En Frictie, ethiek in tijden van Dataïsme van filosofe Mirjam Rasch. Frictie ontstaat er als mensen of gebeurtenissen geen plaats kunnen krijgen binnen de dataverzamelingen die over ons aangelegd worden. Een ontmoeting met je digitale “zelf” dat door deze verzamelaars is aangelegd kan wel eens een heel ontnuchterende ervaring zijn. Rasch geeft op blz. 123 een mooi voorbeeld van technologie die haar eigen gang gaat (omdat de mens niet ingrijpt): “Extreme content draagt bij aan een duidelijk dataprofiel en wordt daarom door de algoritmes gepusht. Je hoeft er niet eens voor te klikken, de auto-play functie doet het werk. Als je maar lang genoeg blijft kijken maakt het ‘rabbit hole effect’, zoals het bekend is komen te staan (en waarvan YouTube het bestaan overigens ontkent) uiteindelijk de categorie ‘extreem’ of ‘afwijkend’ als vanzelf tot het nieuwe normaal.” (Rasch’ bronnen: Youtube: Chris Fox We followed don’t take you down the rabbit hole, 2019 en Caroline O’Donovan a. We followed Youtube’s recommendation algorithm down the rabbit hole, 2019).

Technologie: mensenwerk

De Raad voor Cultuur heeft – in haar advies aan de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap – onlangs Waag voorgedragen om Future Lab design & technologie te worden voor de periode van 2021-2024. Als je de pas verschenen Routekaart Digitale Toekomst van Waag leest, dan zie je dat mensen voortdurend alle stappen die gezet worden, doornemen en becommentariëren: technologie is ook mensenwerk.

Cybernetica in het onderwijs

Hoe kun je onderwijs over technologie beter opstarten dan door ermee te spelen? Wat kinderen – als het goed is – toch al volop gedaan hebben. Vroeger – een jaar of tien geleden – bestond er een vak als techniek: blaas dat nieuw leven in! Een mooi voorbeeld: Astrid Poot ontwikkelt samen met veel anderen activiteiten als Lekkersamenklooien.

Een andere benadering van onderwijs over technologie is vertellen over hoe ontwikkelingen in de technologie veranderingen in de samenleving mogelijk maken.

Een goed boek over de geschieden van de technologie/informatievoorziening is Informatie, van tamtam tot internet van wetenschapsjournalist James Gleick.

In een recent blogartikel heb ik beschreven hoe een school middels twee studieweken per jaar zich de wereld van de technologische ontwikkelingen (en haar reactie daarop) eigen kan maken. Het is van het grootste belang dat de zweem van vrijblijvendheid die er nu nog rond de perceptie van digitale ontwikkelingen hangt, opgeheven wordt, in het belang van de jongeren. Tot nu zijn het externen of een paar goed geïnformeerde collega’s die de boel draaiende houden als het gaat om digitale geletterdheid. Het risico daarbij is dat een leerling in dat geval denkt dat het onderwerp blijkbaar niet echt meetelt, en afhaakt. Vandaar dat ik ervoor pleit dat docenten eerst elkaar uitgebreid informeren en dan de jongeren, zodat een hele school een onderwerp belicht dat ook de hele samenleving verandert.

Conclusie

Een eerste meerwaarde die lessen in cybernetica kunnen hebben, is dat jongeren leren dat digitale ontwikkelingen er zijn om bijgestuurd te (kunnen) worden door de mens. Een tweede meerwaarde is dat jongeren gaan inzien dat technologie op zich een interessant leerdoel is. Vergeet niet dat technologie een onderwerp is dat een wereldwijde positieve verandering in gang kan zetten. Robbert Dijkgraaf noemt het de stille kracht.

» Lees ook de andere delen van de serie De Netwerkmaatschappij