Netwerk Mediawijsheid richt zich veelal op jongeren en onderwijs; onderwerp is meestal (de invloed van-) media en technologie. In dit artikel kijk ik naar dat thema op basis van Bas Heijnes nieuwste boek over de grote kwesties van onze tijd. Want het ligt voor de hand dat die grote kwesties samenhangen met media en technologie. Het boek is de weerslag van een serie interviews die Heijne de afgelopen tijd had met onderzoekers en filosofen. Maatschappijleer voor gevorderden, zo zou je het kunnen noemen. Die gevorderden kunnen via hun docenten ook jongeren zijn.

Illustratie: Roeland Smeets (klik op de afbeelding om te vergroten)

Jongeren

Sterker nog: jongeren hebben récht op wat Heijne en de vele deskundigen in deze bundel te berde brengen. Hierin tekent zich namelijk een samenleving af – met allerlei tekortkomingen en toch ook mogelijkheden – waarin zij hun weg moeten zien te vinden. Teleurstellend is het dan ook dat, áls ze aan bod komen, het is met dit ene zinnetje: “Het zijn de jongeren die overal verkiezingen verliezen.” Uitgesproken door politicoloog David Runciman.

Mensen leven steeds langer, dus de inbreng van oudere mensen in de verkiezingen wordt steeds groter. Als de kiesgerechtigde leeftijd van de jongeren op 18 blijft, wordt hun stem dus steeds minder gehoord. Mooi (en ook een druppel op een gloeiende plaat) is dat in ieder geval Amsterdam de kiesgerechtigde leeftijd naar 16 gaat verlagen.

Revolutionaire tijden

Twee vooraanstaande historici winden er geen doekjes om: Jill Lepore laat weten dat het “onbetwistbaar is dat we in revolutionaire tijden leven”. Dat is een statement dat voor jonge mensen uitleg behoeft. Een jaar niet echt onderwijs krijgen, ja daar is geen precedent voor. Maar revolutionaire tijden?

Haar vakcollega Ivan Jablonka  zegt het zo: “We weten niet waar we naartoe gaan, zowel op sociaal als historisch gebied. We voelen dat er grote veranderingen plaatsvinden, maar zonder het idee dat we er veel greep op hebben.”

Journalist en schrijver Peter Pomerantsev is iets duidelijker als hij zegt dat we te maken hebben met “een fundamentele, wereldwijde verschuiving in onze samenlevingen, aangejaagd door nieuwe technologie”.

Technologie

Pomerantsev laat zien dat Rusland weliswaar “vooropliep in de pathologische omgang met de feiten”, maar hij deed ook onderzoek in Amerika, Europa, Latijns-Amerika, Zuidoost-Azië en niet te vergeten China, en kwam tot de conclusie dat “technologie wordt gebruikt als politiek wapen, met grote gevolgen”. Let op: Pomerantsev gebruikt hier niet de term media, maar – recht voor z’n raap – technologie.

Het is opvallend dat in deze interessante bundel met gesprekken met wetenschappers van allerlei expertises een wetenschapper ontbreekt die wat meer duidelijkheid zou kunnen scheppen over de consequenties van wat Pomerantsev hier technologie noemt. Mediawetenschapper Douglas Rushkoff bijvoorbeeld, of Renée Hobbs, die onlangs het voor het onderwijs heel belangrijke Mind over media heeft geschreven.

Leugen

Een paar uitspraken uitgelicht:

• “Pseudowetenschappers zijn experts in het voor de gek houden van zichzelf – en vooral ook anderen. Kijk naar klimaatsceptici en antivaxers, zij kennen, in tegenstelling tot serieuze wetenschappers, geen twijfel”. Aldus wetenschapsjournalist Michael Blastland.
• Het is een illusie te denken dat we de natuur om ons heen volledig kunnen beheersen, dat heeft de coronacrisis wel duidelijk gemaakt. “De moderniteit stoelt op het idee dat we onze omgeving volledig in onze macht kunnen krijgen, ook de natuur. … Jij bent autonoom en soeverein, jij bepaalt. Tegelijk bezorgen de dingen die we niet kunnen beheersen ons een groeiend gevoel van machteloosheid”. Dit zegt Hartmut Rosa, socioloog en filosoof.
• “Een mens heeft meerdere identiteiten. Je doet jezelf en de samenleving tekort als je zelf terugbrengt tot één identiteit. Essentialisme is de term daarvoor, je ziet jezelf dan niet langer als onderdeel van de samenleving maar vindt desondanks wel dat je rechten hebt”. Nathalie Heinich, socioloog.

De leugens die hierboven beschreven worden, danken hun verspreiding  aan het feit dat veel mensen er – al of niet via sociale media –  in trappen. Populisten doen er vervolgens hun voordeel mee.

Waarheid

De waarheid is een kostbaar bezit waar we niet slordig of onverschillig mee om zouden moeten gaan. “Onverschilligheid ten opzichte van de waarheid is een monster met ontelbaar veel hoofden. Onverschilligheid stelt een regime in staat zich te consolideren,” zegt Géraldine Schwartz, journalist en documentairemaker (over haar ouders die meelopers waren tijdens het Naziregime).

Waarheid in de zin van echt.
Volgens filosoof Bruno Latour (wordt niet geïnterviewd in de bundel) voel je dat je leeft wanneer je in een levendig contact staat met iets buiten jezelf. Voor dat gevoel gebruikt Hartmut Rosa het woord resonantie. Resonantie kun je niet afdwingen, je kunt het niet kunstmatig oproepen. Je kunt dure tripjes boeken, tickets voor concerten kopen, maar je kunt nooit van te voren zeggen wat je ervan zult vinden of hoe je het zult beleven.

De samenleving

“Dat het niet goed gaat met hoe onze samenlevingen zijn georganiseerd blijkt ieder jaar weer tijdens het Forum in Davos. Daar ontkent niemand dat armoede en ongelijkheid bestaan, maar aan de dooddoener – een oproep tot meer actieve betrokkenheid, die ieder jaar opgelepeld word, hebben we niks.” Mark Lynas, schrijver en klimaatactivist.

“In de vorige eeuw zag je eens in de zoveel tijd momenten van saamhorigheid, vooral op momenten van crisis. Het lukte politici van links en rechts kiezers in het centrum bijeen te brengen. Tegenwoordig maakt een crisis, kijk naar 2008, de verdeeldheid alleen maar groter. Een landelijke politiek die erin slaagt de hoog- en laagopgeleiden, stad- en plattelandsbewoners, jong en oud bijeen te brengen, dat gaan we niet meer beleven, denk ik. Een nieuwe politiek uitvinden vanuit dat besef, daar ligt de grote uitdaging.” (Runciman)

Conclusie

De begrippen leugen en waarheid krijgen vorm in deze bundel tegen de achtergrond van ontwikkelingen als de wereldwijde steeds groter wordende ongelijkheid, de – in de vorm van grote techbedrijven – steeds opdringerigere technologie en tegenover iets dat we meer zouden moeten koesteren: de democratie. De leugen fungeert maar al te vaak als stoorzender terwijl de democratie alleen kan floreren op basis van iets als waarheid. Tot slot: laten we vooral in gesprek blijven met jongeren over de rol van media en technologie want kritische burgers zijn hard nodig in een landschap met leugen & waarheid.

Lees meer uit de serie De Netwerkmaatschappij:

» Liegt iedereen?
» De aard van het beest
» Tuin & onderhoud