Je kunt geen krant openslaan, programma kijken of door een feed scrollen zonder dat de (wereldwijde) rampspoed op je af komt. Moet je daar moedeloos van worden? Of zijn er hoopgevende signalen die we wellicht over het hoofd zien? In deel 33 van De Netwerkmaatschappij verkent Roeland Smeets deze vraag aan de hand van drie boeken en leidt hij de lezer van ongeluk, naar iets dat op geluk kan gaan lijken.

Ongeluk komt in veel gedaantes dichterbij en is makkelijk te omschrijven. Des te moeilijker is het om geluk te vinden. Voor de duidelijkheid: ik heb het over geluk dat iedereen ten deel kan vallen, niet alleen diegenen die zich onkwetsbaar wanen omdat zij over voldoende financiële middelen menen te beschikken.

Over de illustratie: Oorspronkelijk was het een vierluik dat ik rond 1978 schilderde. Het vierluik liet zich makkelijk omzetten naar een gifje. De trein ziet er nogal ouderwets uit. Toch wil ik de kijker en de lezer ervan overtuigen dat die trein met een beetje – of best veel – geluk zo’n snelheid kan maken dat hij de overkant kan halen.

Bestaat de samenleving nog?

In de tachtiger jaren van de vorige eeuw begon er een koude wind te waaien. Een invloedrijke politica als Margaret Thatcher kon glashard beweren dat er niet zoiets bestaat als een samenleving.

Ze lijkt gelijk te krijgen. Want ondertussen zijn eenendertig van de honderd grootste gemeenschappen ter wereld nog landen. De overige negenenzestig zijn megabedrijven. Naties en gemeenten strijden tegen elkaar om bedrijfsinvesteringen naar hun rechtsgebieden aan te trekken. Waarbij ze afstand doen van belastingen, regelgeving en werknemersbescherming in de hoop op banen of infrastructuuruitgaven.

In de meeste landen zijn de grenzen tussen bedrijfsleiders en de overheid zo vervaagd dat ze vrijwel niet meer bestaan. Transnationale bedrijven controleren de meeste van ’s werelds media, financiën, productie en landbouw. Bovendien worden deze bedrijven uitgenodigd om in te grijpen in internationale verdragsonderhandelingen, om ervoor te zorgen dat hun eigen belangen beschermd blijven. (W1)

Willen we dat? Wie heeft ervoor gekozen dat koninkrijken, keizerrijken, republieken en andere organisatievormen van landen – waarin democratie nog een redelijke kans van slagen had – gaan wijken voor megabedrijven?

Wat doen wij met technologie (of wat doet technologie met ons)

Het is kantje boord. Of atoomenergie en/of de computer ons geluk of ongeluk brengen hangt af van de mens en hoe die zich de nieuwe mogelijkheden eigen kan maken. Geven we ons lot uit handen aan autoritaire leiders? Of zakenlieden zonder scrupules? Dan geven we het op.

Wat technologie met de samenleving doet, of liever gezegd, wat de samenleving doet met digitale mogelijkheden, daar kun je dit over zeggen:

Als we niet begrijpen hoe complexe technologieën functioneren, hoe systemen van technologieën met elkaar verbonden zijn en hoe systemen van systemen op elkaar reageren, dan zijn we daarbinnen machteloos en wordt hun potentieel des te gemakkelijker overgenomen door egoïstische elites en onmenselijke bedrijven.

Juist omdat nieuwe technologieën op onverwachte en vaak vreemde manieren met elkaar omgaan en omdat we er volledig mee verweven zijn, kan het begrijpen van die ontwikkelingen niet worden beperkt tot de praktische aspecten van hoe dingen werken.

Onderwerp moet ook zijn hoe dingen zijn ontstaan ​​en hoe ze blijven functioneren op manieren die vaak onzichtbaar en met elkaar verweven zijn. Wat nodig is, is niet zozeer begrip, maar geletterdheid. (N 1)
Duidelijke taal. Vertel jongeren hoe we – na tijden van voortschrijdende beschaving – verzeild zijn geraakt in deze rare periode. Waarin de politiek in hoge mate niet in staat is op wereldschaal iets wezenlijks te doen aan klimaatverandering en in Nederland aan ongelijkheid en de betaling van salarissen aan zorg- en onderwijspersoneel etc.

Helpt het internet ons op weg van ongeluk naar geluk?

De opkomst van het internet, dat nog in de kinderschoenen staat, kan een even ingrijpend effect op onze groepsidentiteit blijken te hebben als de opkomst van de taal in het paleolithische tijdperk.

Op dezelfde manier waarop bacteriën leerden genen op elkaar over te dragen om een vrijwel onsterfelijk quasi-superorganisme te creëren, ontwikkelen mensen het vermogen om ideeën aan elkaar over te dragen en deel te nemen aan de vorming van een wereldwijd bewustzijn. (W2)

En wij zelf – in Nederland – hebben nog steeds de wind mee. Want:

• We kunnen op een politieke partij stemmen die bovengenoemde bedreigende situaties weet aan te pakken en we kunnen – in Europees verband – regelen dat de grote techbedrijven aan banden worden gelegd.
• De wetenschap staat ons ook na meerdere jaren van pandemie nog steeds bij, met technologie aan haar zij; door Robbert Dijkgraaf wordt die laatste de stille kracht genoemd.

We kunnen ook wereldwijd in actie komen

Een mooi precedent is het Montreal Protocol uit 1987 waarin een tijdschema is vastgelegd voor het geleidelijk uitbannen van de chemicaliën die de ozonlaag aantasten. Het omvatte een snelle en uitgebreide samenwerking tussen wetenschappers, industrie leiders en beleidsmakers, wat leidde tot wat Kofi Anan ‘misschien wel de meest succesvolle internationale overeenkomst tot nu toe’ noemde. (P1)

Na de Tweede Wereldoorlog werden -om te voorkomen dat iets als een wereldoorlog zich zou herhalen – De Verenigde Naties opgericht. Nu dreigt er een wereldwijde vernietigende kracht op het gebied van o.a. klimaatverandering. Alle reden je in te zetten voor een instituut, dat wereldwijd in stand wordt gehouden en gesteund en zich richt op een leefbare toekomst voor de mensheid op aarde. (P2)

Een geluk bij een ongeluk,

Geluk heeft alleen betekenis als het er ook voor anderen is. Ik hoop dat in deze blog punten heb aangestipt waarmee je wat kan.

Gebruikte bronnen:

W = The web of meaning, integrating science and traditional wisdom to find our place in the universe: W1: Blz. 356, W2 : blz.343
N = New dark age, Technology and the end of the future N1: Blz, 2 en 3,
P = The Precipice, existential risk and the future of humanity P1 = Blz. 208, P2: blz. 200

Lees meer uit de serie De Netwerkmaatschappij:

» Het is de tijd
» Wat wij zagen
» Deze revolutie
» Leugen & waarheid
» Vijfentwintig jaar