Stel je voor: een klas of school, waar gepest wordt. Dat is niet moeilijk, want er wórdt gepest tussen jongeren. En stel je voor – schaalvergroting – dat er in een heel land gepolariseerd wordt. Dat mensen worden buitengesloten en zonder reden van hun vrijheid – of erger – worden beroofd. Ook niet moeilijk, want dat gebeurt ook.

En stel je nu voor dat dit gebeurt en dat de docent, de school- of regeringsleider in kwestie het gewoon niet kan schelen of afwezig is. Dan kom je in de buurt van de schade die sociale media kunnen aanrichten in de wereld. De technologie die het ‘hart’ is van hun bedrijf, richt zich tegen de mensen. Want het is technologie die aan haar lot is overgelaten.

Dit deel van De Netwerkmaatschappij gaat over één boek. The Chaos Machine, van New York Times-journalist Max Fischer. Het beschrijft relevante en angstaanjagende aspecten van de Netwerkmaatschappij wereldwijd en het staat bovendien vol goede bronnen; een deel daarvan neem ik op in onderstaande blog. 

Roeland Smeets

Inleiding

Als mensen denken dat er overeenstemming bereikt is over een bepaald onderwerp, dan internaliseren zij die gedachtegang. Dan zijn ze, bij wijze van spreken, zélf op het idee gekomen. Dit zou de verbetenheid kunnen verklaren waarmee op sociale media “gediscussieerd” wordt.

Mediawetenschapper Zeynep Tufekci heeft nog een mogelijke verklaring voor die verbetenheid: “Als we in het tijdperk en de context van sociale media tegengestelde meningen tegenkomen, is het niet alsof je ze in een krant leest terwijl je alleen zit. Het is alsof je van het andere team hoort terwijl je met je mede fans in een voetbalstadion zit. We voelen ons één met ons team door tegen de fans van het andere te schreeuwen.” 

Zelfdomesticatie

In vele eeuwen hebben sommige wolven zich ontwikkeld tot honden; ze werden zachtaardiger en kregen kortere staarten. Vrouwtjes selecteerden hun partners op dat soort criteria: zelfdomesticatie heet dit. 

De mens is (in de meeste gevallen) ook door zo’n proces heengegaan. Bij het ontstaan van groepen, speelt nog zo’n oud proces een rol. Deze ontwikkeling, die in het verleden maar ook nu  plaatsvindt, werd een evolutionaire druk op zich, die ons ertoe bracht ultrafijne gevoeligheden te ontwikkelen voor de morele normen van de groep. En het instinct om ermee om te gaan. 

Mobs, bendes, gangs, hoe je ze ook noemen wilt kunnen zich ook heel makkelijk online vormen en wee je gebeente als ze op je afkomen. 

Het begin

Ultra-rechts gedachtegoed bij de beleidsmakers en misogynie (vrouwenhaat) zijn negatieve rode draden in de ontwikkeling van sociale media. In de grote techbedrijven zetten de eerste investeerders de toon door aartsconservatieve ideeën tentoon te spreiden en daadwerkelijk te ondersteunen. Peter Thiel, die een fortuin verdiende met PayPal, zou later beweren dat vrijheid en democratie niet (kunnen) samengaan. 

De polarisatie op internet begon met “Gamergate” in augustus 2014. Het mikpunt van de campagne waren verschillende vrouwen, onder wie mediacriticus Anita Sarkeesian en videogameontwikkelaars Zoë Quinn en Brianna Wu. Misogynie is een rode draad in het online gebeuren. Onafhankelijke vrouwen die ook nog eens presteren online zijn helemaal de klos.

Media

Zelfs in de meest rudimentaire vorm stimuleert de structuur van media polarisatie. Een experiment heeft aangetoond dat het lezen van een artikel en het opmerkingenveld eronder ertoe leidt dat mensen extremere opvattingen over het onderwerp in het artikel ontwikkelen. 

Facebook

Een team van economen van de Stanford Universiteit en de Universiteit van New York voerde een experiment uit dat heeft getest hoe het gebruik van Facebook je politiek verandert. Ze rekruteerden ongeveer 1700 gebruikers, die ze in twee groepen verdeelden. Mensen in groep één moesten hun accounts vier weken deactiveren. De mensen in de andere groep hoefden dat  niet. De verschillen waren dramatisch. Mensen die Facebook verwijderden, werden gelukkiger, tevredener met hun leven en minder angstig. 

In Rusland wist men het wel aan de vooravond van de Amerikaanse verkiezingen in 2016. Ze hadden hun strategie bepaald: je kunt iedere (Facebook)groep naar extremen duwen als je die groep ervan overtuigt dat  “de vijand” hun identiteit wil afpakken. De populaire groep  “Heart of Texas” stond bijvoorbeeld onder Russische controle. 

Alex Jones had met zijn “Infowars” meer dan 50 miljoen views. Hij beweerde dat de “school shootings” niet echt waren, maar nagespeeld door acteurs. Hij verloor drie rechtszaken en trok zich schielijk terug. 

YouTube

Waar iedereen die aan het woord is in dit boek het over eens is is dat de invloed van YouTube crimineel is omdat er geen enkel toezicht lijkt te zijn op hoe – en waarvoor – het gebruikt wordt. Een paar voorbeelden:

• In 2018 doorzocht Bellingcat een archief van extreemrechtse privéchatrooms met in totaal honderdduizenden berichten. De onderzoekers scanden naar gevallen waarin gebruikers vertelden hoe ze aan hun bronnen waren gekomen. Hun enige bron: YouTube. 
• In Brazilië had Youtube had niet alleen een online gemeenschap gecreëerd, zo effectief dat het de mening van sommige gebruikers verdrong of veranderde; het radicaliseerde de hele rechtse politiek van het land bijna volledig. Kinderen werden aangemoedigd om leraren aan te geven. De filmpjes waren – natuurlijk – bewerkt ten nadele van de leraren. 

Een heldendaad …

Van de tientallen miljoenen Reddit-gebruikers, zo concludeerde het team van CEO Ellen Pao, waren er slechts 15.000 hyperactieve gebruikers die veel van de hatelijke inhoud aanstuurden. Door ze te verdrijven, redeneerde Pao, zou Reddit als geheel kunnen veranderen. Resultaat: 80 % van de haatspraak verdween. Helaas werd Ellen Pao even later ontslagen, maar haar idee blijft belangrijk in de toekomst. 

Want sociale media hebben de middelen om de groep onruststokers, die het om ontwrichting gaat, niet alleen te definiëren, ook om die te verwijderen. Dat ze dit niet doen is ongetwijfeld omdat aandeelhouders – en mensen als Peter Thiel – er op tegen zijn.  

… en helden op sokken

Een belangrijk moment deed zich voor op 6 januari 2021. Trump had zijn volgers opgeroepen om naar het Capitool te komen want de verkiezingsoverwinning zou gestolen zijn van hem. 

Op vrijwel elke foto van de belegering van het Capitool zie je relschoppers die smartphones omhoog houden. Ze twitteren, Instagrammen, livestreamen naar Facebook en YouTube. Dit was, net als de schietpartij in Christchurch een jaar daarvoor, een optreden, allemaal uitgevoerd voor- en op sociale media. 

Bijverschijnselen

Zware gebruikers van sociale media noemen zichzelf vaak “vergiftigd door ironie”, een “grap” over het afstompen van de zintuigen die voortkomt uit een leven dat zich afspeelt in sociale-mediaculturen 

We zien dit soort humor, dat altijd ten koste gaat van een of ander, tegenwoordig ook al in de Tweede Kamer.

Conclusie

In die landen waar de hardste klappen vallen, is iets als Facebook vaak de enige nieuwsvoorziening. Hoe zouden mensen dan kritisch kunnen staan tegenover wat hen voorgeschoteld wordt?

In het boek blijft TikTok grotendeel buiten schot. Hier lees je er een goed artikel over, van de hand van Remco Pijpers.

Zelf heb ik een paar dingen geleerd door dit boek: als er binnen een groep gepest wordt, is het zaak dat de leraar het probleem aanpakt en niet iemand die de “media-aspecten” behandelt. En de titel van het boek is overigens goed gekozen. Want die ‘Chaos machine’ vermaalt mensen.

Lees meer uit de serie De Netwerkmaatschappij:

» Deel 37: Politiek
» Deel 36: Een volgende stap
» Deel 35: Vrede, onvrede of vredeloosheid?
» Deel 34: Op school
» Deel 33: Een geluk bij een ongeluk