Vrijheid is niet direct het eerste onderwerp dat je te binnen schiet als je denkt aan mediawijsheid. Toch is het belangrijk om het over dit onderwerp, in al z’n verschillende vormen, te hebben betoogt Roeland Smeets in de 54e editie van De Netwerkmaatschappij.
Iedereen heeft wel iemand of iets dat haar of hem dierbaar is: een geliefde, een gezinslid, een knuffel van vroeger, een cadeau van iemand die je lief is, of iets dat jezelf gevonden hebt. Zonder die persoon of dat object ben je een stuk van jezelf kwijt; dat dierbare is vrijheid.
Het probleem is dat je je hier en nu niet kan voorstellen dat je die niet hebt. Ons land kent vrijheid al een jaar of tachtig en met mensen die hiernaartoe komen – vanwege onze vrijheid – gaan we niet erg begripvol om. Duidelijk is dat we vrijheid meer zouden moeten koesteren, vooral voor onze jeugd want die wens je toe dat ze in vrijheid kan opgroeien en zo zichzelf vorm kan blijven geven.
Er zijn twee redenen waarom het goed is om op deze plek het onderwerp vrijheid aan te kaarten. Ten eerste richt het Netwerk Mediawijsheid zich op jongeren, vooral in het kader van digitale ontwikkelingen. En ten tweede vindt je bedreigingen van vrijheid (dat zal later duidelijk worden) vooral binnen media of technologieën.
Het boek
Het boek ‘On Freedom‘ van de Amerikaanse historicus Timothy Snyder is een bron voor dit verhaal. Snyder heeft zich lang beziggehouden met de geschiedenis van Oost-Europa. Geen toeval dus dat ook Oekraïne regelmatig aan bod komt in dit hartveroverende verhaal.
Vrijheid; Roeland Smeets
Vrijheid
Om met de deur in huis te vallen: het woord ‘vrijheid’ wordt vaak misbruikt in allerlei media. ‘Vrijheid’ in de zin van ‘als we daar vanaf zijn, komt alles goed’. Een negatief soort vrijheid: vrijheid van- , als een ontsnapping of een uitvlucht die ons niet vertelt wat vrijheid is.
Vrijheid vindt wél een plek binnen een leven waarin we uit meerdere mogelijkheden kunnen kiezen. Na verloop van tijd definiëren onze keuzes ons als mensen met een eigen wil en individualiteit. Deugden zijn echt, net zo echt als de sterrenhemel; als we vrij zijn, leren we ze, laten we ze zien, brengen we ze tot leven.
Deze, vijf, vormen van vrijheid zijn:
- Soevereiniteit, of het aangeleerde vermogen om keuzes te maken.
- Onvoorspelbaarheid, het vermogen om op enig moment persoonlijke doelen te realiseren.
- Mobiliteit, het vermogen om door ruimte en tijd te bewegen.
- Feitelijkheid, de greep op de wereld, die ons in staat stelt deze te veranderen.
- Solidariteit, de erkenning dat vrijheid er voor iedereen is.
Als lening…
Kinderen lenen van volwassenen een speciaal soort tijd. Ze kunnen de lening pas veel later terugbetalen, als ze volwassen zijn, door tijd te geven aan iemand van de volgende generatie. De overheid dient als een soort borg voor die lening, door de voorwaarden te scheppen waarin degenen die kinderen krijgen tijd kunnen hebben. Een land in vrijheid betaalt terug en betaalt vooruit.
….of als geschenk
De beroepen die het meest relevant zijn voor vrijheid zijn zorgverleners: de basisschoolleraren, de kleuterleidsters, de kinderverzorgsters. Een maatschappij die begaan is met vrijheid zou zulke mensen respecteren en goed betalen.
Negatieve- en positieve vrijheid, een voorbeeld
Negatief: In Marx’ wereldbeeld was privébezit een enkelvoudig kwaad en de afschaffing ervan zou elke persoon zijn verloren essentie teruggeven. Dit is een negatieve vorm van vrijheid: verwijder een barrière, houd geen rekening met ethiek, plan geen instellingen en verwacht wonderen.
Positief: Als het marxisme tot bevrijdende politiek leidde, zoals in het Wenen van de sociaaldemocraten in de jaren 1920 en 1930, dan was het geen programma van totale transformatie, maar een serie alledaagse verbeteringen, gericht op vrijheid. Zelfs vandaag de dag wordt Wenen vaak gezien als de beste stad ter wereld.
(Gruwelijk misbruik van-) Media, ten koste van vrijheid
De PR-strategie van Hitler (die anderen sindsdien hebben gevolgd): vertel een leugen die zo groot is dat je volgelingen zich niet kunnen voorstellen dat je hen op zo’n grote schaal zou bedriegen.
Door de grootsheid van de leugen hebben mensen psychisch over-geïnvesteerd als ze de leugen accepteren en ze kunnen er niet zonder pijn uitkomen. Een grote leugen is een onwaarheid die te groot is om te mislukken. Als een leugen groot genoeg is, bevestigt het de macht van de leider, die de scheidsrechter van de werkelijkheid wordt.
In het Rusland van Stalin waren mensen bereid en in staat om hun mening te veranderen en tegelijkertijd te doen alsof die nooit veranderd was. Bovendien konden ze die in de toekomst nog eens veranderen. George Orwell had er een naam voor: Doublethink.
Vrijheid van meningsuiting
Vrijheid van meningsuiting is positief, in de zin dat die afhangt van de bescherming van degenen die risico’s nemen. Een collega van Snyder, Timothy Garton-Ash, schreef er een uitgebreid boek over, en ik twee blogs over dat boek.
(Sociale-) Media
Op sociale media wordt onze aandacht verdeeld in fragmenten die de juiste grootte hebben voor de analyse van ons, maar niet door ons. Dingen krijgen onze aandacht, maar we besteden er geen aandacht meer aan. En daarna herinneren we ons niets meer. Als het geheugen faalt, heeft onze toekomst geen verleden en zijn we niet echt aanwezig.
In de digitale wereld, voelen we ons op ons gemak met hoe-vragen en vinden we de waarom vragen, die nogal eens over goed en kwaad gaan, ongemakkelijk. We formuleren hoe-vragen in termen van ‘efficiëntie’, ‘maximalisatie’ en ‘optimalisatie’. Het idioom van productiviteit is op zichzelf zinloos; het kan alleen zinvol zijn als we weten waar we wél waarde aan hechten. Geen enkele notie van rationaliteit op basis van het doel (als je waarde hecht aan a, zou je b moeten doen) is coherent zonder een waardeoordeel; geen enkele hoeveelheid hoe kan je bij een waarom brengen.
Een fout
Iets dat Snyder linkse Amerikanen verwijt: ze erkennen vrijheid niet als de waarde van waarden en geven de voorkeur aan gelijkheid. Erkenning van onze gelijke waardigheid is zeker noodzakelijk voor elke discussie over vrijheid. Maar alle eerder genoemde vijf vormen van vrijheid scheppen de voorwaarden voor minder ongelijkheid in de praktijk. Het verwijt aan links in de VS, mogen linkse politici in de hele wereld zich aantrekken.
Conclusie
De geschiedenis en de wetenschap vormen een prima uitgangspunt op weg naar een betere toekomst. Het ligt allemaal binnen ons bereik, schrijft Snyder op bladzijde 160.
Dat laatste zinnetje klinkt wel heel hoopvol, maar vooruit. Het nieuwe jaar is nog jong, maak er een geweldig jaar van!
Reacties worden eerst goedgekeurd door de redactie.