Het boek Het raadsel Spinoza vertelt niet alleen het levensverhaal van de filosoof Spinoza in de 17e eeuw in Nederland, maar ook over dat van de “Nazi-ideoloog” Alfred Rosenberg, die zichzelf ook als filosoof zag. De schrijver, Irvin Yalom, is psychiater. Dat werd duidelijk door de manier waarop hij de personages in zijn boek beschrijft en hun daden inzichtelijk maakt.
En voor diegenen die nog geen verband zien met het heden; de toenmalige media en informatievoorziening komen ook aan bod. En er is nog een veelzeggender verband met nu.
Spinoza
Spinoza was hoog opgeleid in allerlei aspecten van de Joodse cultuur. Hij kwam op jonge leeftijd, om aan de vervolging in Portugal te ontsnappen, naar Amsterdam. Een stad waar vervolgden welkom waren en waar ze hun gedachten vrijelijk konden uiten.
Aanvankelijk was Spinoza heel geliefd in de Joodse gemeenschap in Amsterdam. Maar hij had ideeën over het Jodendom en het hiernamaals die absoluut niet geaccepteerd werden door de religieuze voorgangers, die hem daarom voor altijd buitensloten. Als filosoof ging Spinoza door met het schrijven van boeken en hij verhuisde eerst naar Rijnsburg en uiteindelijk naar Den Haag.
De ideoloog
Alfred Rosenberg groeide op in Estland en verhuisde al vroeg naar Duitsland. Hij was een onopvallend, eenzaam kind. Op de middelbare school viel hij bij de leiding op omdat hij diezelfde leiding bekritiseerde vanwege haar Joods-zijn. In het boek wordt zijn leven beschreven, eerst als dat van student en later als “filosoof”, met heel duidelijk anti-Joodse sympathieën. Nog later leert hij Hitler en andere Nazi-kopstukken kennen. Wat mij opviel was dat hij op geen moment inzag dat zijn denken, zijn uitgangspunt, in de kern fout was omdat hij de Joden als minderwaardig zag. Hij was voortdurend op zoek naar bevestiging voor zijn “geloof”. Genoeg over hem, zo bijzonder was hij – helaas – niet.
Roeland Smeets
Die twee
Rosenberg was gebiologeerd door Spinoza omdat die laatste vooral geloofde in de rede (het gezond verstand) en niets wou horen over speculaties omtrent het hiernamaals bijvoorbeeld. Dat maakt Spinoza ook nu (zeker nu) heel belangrijk. Want als Israël in het conflict met de Palestijnen een beetje tot haar zinnen kan komen, dan zou er zicht kunnen zijn op een einde aan dat eeuwig durende conflict.
Rosenberg maakte natuurlijk carrière bij de Nazi’s want daar konden ze een ideoloog, die voor intellectueel kon doorgaan, wel gebruiken. Het verhaal dat Yalom over hen vertelt is zo interessant omdat hij zich inleeft in de karakters van beide hoofdpersonen.
Nederland
Ten tijde van Spinoza, de 17e eeuw, was Nederland een welvarend land, rijk geworden omdat het goed was in handeldrijven en niet geleid werd door een peperduur koningshuis. Op het gebied van vervoer was er iets bijzonders aan de hand met ons land. Omdat het land plat is, was de trekschuit er heel populair. De trekschuit werd getrokken door mensen of paarden en zorgde voor verbindingen tussen vrijwel alle steden in ons land. De gemiddelde snelheid van de trekschuit was niet hoog, maar de verbindingen waren wel snel en goedkoop en zo kon, heel bijzonder in Europa, informatie zich snel verspreiden.
De boekdrukkunst kwam vanaf 1450 van de grond in Europa. Met de drukpers werden niet alleen boeken vervaardigd, maar het was ook heel eenvoudig om zogenaamde vlugschriften, papieren vellen met teksten die vaak als opruiend gezien konden worden, te verspreiden.*
Historici als Yuval Harari en in Nederland René van Stipriaan toonden al aan dat zo’n radicale ontwikkeling in de media ook een veel grotere maatschappelijke verandering kon veroorzaken.
Een wereldwijde politieke aardverschuiving
Op dit ogenblik is een wereldwijde verandering gaande waarin een nieuw soort machthebbers aan de macht komt. Donald Trump, die net aan zijn tweede termijn is begonnen, is hier een goed voorbeeld van. Een kenmerk van deze nieuwe machthebbers is dat zij veel mensen niet als mensen zien, maar als wezens die even niet meetellen voor hen. Je ziet dat in Nederland ook met politici die het mestprobleem als belangrijker zien dan wat dan ook of die hun obsessie voor moslims openlijk etaleren. Politici die groepen mensen als overlast ervaren en die openlijk over ‘oplossingen’ nadenken voor ‘problemen’ waar ze zelf baat bij hebben.
Terug naar het verhaal over Rosenberg en Spinoza
Spinoza bleef vluchten in Nederland, eerst naar Rijnsburg en later naar Den Haag. Rosenbergs carrière bij de Nazi’s verliep voorspoedig, hoewel hij intern nooit populair werd, hij was en bleef een man alleen. Halverwege de Tweede Wereldoorlog kreeg hij de opdracht een bibliotheek aan te leggen met geroofde boeken uit allerlei Europese bibliotheken. Hij was vastbesloten om ook de Spinoza-bibliotheek in Rijnsburg in te lijven omdat de figuur van Spinoza, met zijn liberale ideeën, hem bleef intrigeren. Na de oorlog zijn die boeken voor het grootste deel weer teruggehaald.
Rosenberg had niet veel om op terug te kijken tijdens het proces tegen de Nazi-kopstukken want de joden-haat van hem en zijn trawanten was niet iets om mee te koketteren. Het bindende element van de joden-haat was simpelweg niet sterk genoeg om verbondenheid te creëren.
Conclusie
De werken van Spinoza blijven ons bij want hij kondigde een nieuwe tijd aan en hebben niets aan urgentie ingeboet.
* Meer informatie over de geschiedenis van de boekdrukkunst in Nederland lees je onder meer in dit boek.
Lees ook:
Reacties worden eerst goedgekeurd door de redactie.