De basis voor lesmateriaal dat zich richt op de preventie van online radicalisering, zou het ontwikkelen van een kritische houding naar mediaberichten toe moeten zijn. Hieronder vallen mediawijze onderwerpen zoals de werking van media, (taal en beeld van) propaganda, nepnieuws, de filter bubble, algoritmes en informatievaardigheden (begrijpend lezen). Door het vervolgens te benaderen vanuit historisch perspectief (bijvoorbeeld de Tweede Wereldoorlog), politiek, democratie of burgerschap, haal je het weg van het soms beladen onderwerp religie. Met deze invalshoek is de kans groter dat leraren zich voldoende eigenaar van het onderwerp voelen en het onderwerp ook daadwerkelijk gaan behandelen in de klas.

Dat heeft Mediawijzer.net ingebracht bij CONTRA, een project dat zich bezighoudt met het ontwikkelen van lesmateriaal rondom online radicalisering en de uitrol daarvan in diverse EU-landen.

CONTRA staat voor Countering Propaganda by Narration Towards Anti-Radical Awareness en is een samenwerking tussen de Duitse Federale politie, de Universiteit van Keulen en de Universiteit van Mannheim. Samen ontwikkelden zij lesmateriaal ter voorkoming van rechts-extremistische en Islamitische propaganda. Het lesmateriaal bestaat uit diverse onderdelen en is gebaseerd op wetenschappelijke didactische inzichten vanuit de media-psychologie en op de meest recente onderzoeken op het gebied van extremisme en radicalisering.

In september 2017 werden partijen uit heel Europa uitgenodigd om dit lesmateriaal te evalueren en te zoeken naar manieren om de methodiek van CONTRA in andere Europese landen te verspreiden.

Lesmateriaal ter preventie van online radicalisering

Het primaire doel van het lesmateriaal van CONTRA is preventie van online radicalisering. Subdoelen zijn:

1. Awareness – bewustwording van het feit dat er op internet video’s verspreid worden die in potentie radicaliserend en/of polariserend zijn omdat ze gebruik maken van bepaalde mediatechnieken om te beïnvloeden en/of manipuleren
2. Reflectie – het aanleren van kennis en vaardigheden ter bevordering van een kritische houding naar mediaboodschappen
3. Empowerment – het kunnen formuleren van een actief weerwoord op haatberichten en propaganda

De lessen worden gegeven in 3 sessies van 90 minuten en zijn ontwikkeld voor jongeren van 16 en 17 jaar oud.

Kortweg doorloopt het lesmateriaal de volgende stappen:

1. Het zoeken naar YouTube-video’s met radicale en/of extremistische content. Door leerlingen vragen te stellen als ‘Wat denk jij van deze video’ wordt het inlevingsvermogen gestimuleerd.
2. Algoritmes en de filter bubble beïnvloeden het overzicht van video’s dat leerlingen in de vorige stap te zien kregen. Dit fenomeen – plus het effect daarvan op hun meningsvorming – wordt klassikaal besproken
3. Het in groepjes formuleren van een heldere, eenduidige definitie van het woord propaganda.
4. Zelf media maken – het visueel en verbaal presenteren van een counter message, een weerwoord
5. Een groepsdiscussie (‘Hoe voel je je als je propaganda kijkt?’)

Pilot lesmateriaal: kennis en bewustzijn zijn toegenomen

De pilot werd in juni 2017 getest op drie middelbare scholen in Duitsland. Hierbij zijn controlegroepen, interviews, observatie en vragenlijsten gebruikt. Overall blijkt dat zowel kennis als bewustzijn (op korte termijn) zijn toegenomen onder de leerlingen, maar dat reflectie en empowerment nauwelijks zijn toegenomen.

Leerkrachten erkennen de relevantie van het onderwerp en beoordelen het lesmateriaal als hoogwaardig. Echter, zij geven ook aan erg onzeker te zijn over dit thema. Zij hebben weinig kennis – zowel over radicalisering als over de rol die digitale media hierin kunnen spelen – en vrezen vooral de discussies in de klas over religie en de islam.

Ook leerlingen beoordelen het lesmateriaal als positief, met name de interactieve werkvormen en het zelf maken van media. Zij zien echter weinig relevantie (‘ik ken niemand die radicaliseert’) en geven – net als de leerkrachten – aan dat het onderwerp gevoelig ligt en dat ze hierover liever geen ruzie krijgen in de klas.

Focus op kritische houding naar mediaberichten

CONTRA vroeg Mediawijzer.net om mee te denken over het lesmateriaal en hoe het programma verder uit te rollen in andere EU-landen, waaronder Nederland.

Bij mediawijsheid staat een kritische houding naar mediaberichten voorop. Onderwerpen als de werking van de media, propaganda, haatberichten, complottheorieën, algoritmes en nepnieuws zijn goed te koppelen aan bestaand curriculum zoals begrijpend lezen (informatievaardigheden), geschiedenis, burgerschap, mensenrechten, discriminatie en staatsinrichting en op die manier benaderd worden vanuit historisch, politiek of filosofisch perspectief.

De focus ligt dus vooral op het ontwikkelen van relevante kennis en vaardigheden en veel minder op de religieuze aspecten, een onderwerp dat soms veel emotie met zich meebrengt.

Om de drempel voor leraren te verlagen, willen de Universiteiten van Keulen en Mannheim Duitse leraren massaal trainen en hen zo meer bekend maken met het onderwerp. Voor Nederland lijkt dit een onhaalbare weg omdat het niet aansluit op de manier waarop ons onderwijs is ingericht.

Betrek jeugdwerk en sociale makelaars

Behalve internet, spelen ook peers een belangrijke rol in radicalisering. Projecten die vanaf het begin sociaal werk, jeugdzorg en onderwijs betrekken hebben meer succes dan projecten die dat pas later doen (bron: NCTV, red. deze bron is offline). Bestaand lesmateriaal op het gebied van online radicalisering richt zich in Nederland dan ook vooral op jeugdwerk en sociale groepen buiten schooltijd. Het succes van CONTRA zal groter zijn wanneer gebruik wordt gemaakt van de expertise van dit (in Nederland) reeds aanwezige netwerk van jeugd- en sociaal werkers. Zij staan in contact met scholen, groepen jongeren, gezinnen, moskeeën, asielzoekerscentra, hebben een bepaalde autoriteit opgebouwd, weten wat er speelt op straat en zijn getraind in het aangaan van gesprekken met jongeren. In Nederland is netwerkpartner Mira Media erg succesvol op dit gebied.

» Bekijk een overzicht van meer lesmateriaal en onderzoek op het gebied van online radicalisering in het nieuwe dossier op Mediawijsheid.nl

Leerkrachten en sociale makelaars kunnen elkaar op die manier versterken. Docenten die werken in één van de achttien high-risk area’s (zoals gedefinieerd door de Ministeries van Sociale Zaken, Buitenlandse Zaken en Veiligheid) zouden wel extra getraind kunnen worden.

Vervolgtraject

Voor inhoudelijk advies, de verbinding met jeugdhulp en jongerenwerk en het begeleiden van het vervolgtraject heeft Mediawijzer.net de expertise van netwerkpartner Mira Media naar voren geschoven. [Mira Media is permanent gesloten-red.]