Ken je dat? Dat de zoekpagina op je Instagram je een schijnbaar oneindige feed laat zien? Waar de één vooral onschuldige kattenfilmpjes voorgeschoteld krijgt, verschijnen er in de feed van een ander steeds vaker artikelen met gevaarlijke complottheorieën. Dit is natuurlijk geen willekeurige selectie. Inmiddels weten we dat algoritmen ons persoonlijke scroll- en klikgedrag bijhouden om gepersonaliseerde content te laten zien. Wanneer je sociale media gebruikt als nieuwsvoorziening, waar zowel betrouwbare als onbetrouwbare berichten razendsnel worden gedeeld, kan dit eenzijdige meningsvorming in de hand werken. Met name jongeren worden in het veranderende medialandschap, tussen de kattenfilmpjes en de lifestyle vlogs door, steeds vaker blootgesteld aan polariserende content en aan desinformatie.

Bij Diversion werken we nauw samen met het onderwijs om maatschappelijke impact te maken. In de klassen waar wij met onze programma’s komen, spreken we de laatste jaren steeds vaker jongeren die aangeven traditionele media te wantrouwen. Ze hebben het gevoel niet of slecht vertegenwoordigd te worden door mainstream media en vinden dat nieuwsberichten van professionele journalisten niet aansluiten bij hun leefwereld. Ook zien we dat jongeren in toenemende mate geloven dat traditionele media bewust desinformatie de wereld in brengen om het publiek te misleiden: “Journalisten verspreiden tegenwoordig allemaal nepnieuws. Daarom moet free speech verboden worden,” stelde een student onlangs.

Democratische waarden onder druk

Gefrustreerd door reguliere media raken sommige jongeren passief of haken af. Anderen volgen steeds meer nieuwsbronnen van twijfelachtige kwaliteit omdat die beter aansluiten bij hun interesses en taal. En weer anderen verliezen het vertrouwen in de media of gedragen zich zelfs vijandig naar journalisten. Bij Diversion geloven we dat het gebrek aan weerbaarheid tegen desinformatie, complottheorieën en nepnieuws polarisatie onder jongeren in de hand werkt. Al dat roekeloos consumeren, creëren en verspreiden van twijfelachtige nieuwsberichten heeft grote consequenties voor onze vrije samenleving. De tegenstellingen en vervreemding die hierdoor ontstaan en die zich steeds meer verplaatsen naar de digitale wereld, leiden tot een uitholling van onze democratische waarden. Aangezien jongeren opgroeien in deze online werkelijkheid, moeten we juist deze groep weerbaar en wendbaar maken in het snel veranderende medialandschap.

Under Pressure

Dit vraagt om actie. Dus sloeg Diversion de handen ineen met DROG en ontwikkelden we het innovatieve onderwijsprogramma Under Pressure. Hoe het eruit ziet? Peer educators – jonge ervaringsdeskundigen – gaan met leerlingen en studenten in gesprek over hun eigen mediagedrag, de gevaren van (het verspreiden van) desinformatie, en het belang van democratische waarden als persvrijheid. Daarbij zetten zij hun eigen ervaringen in: omgaan met familieleden die in complottheorieën geloven, frustratie met traditionele media, en soms zelfs (online) radicalisering. De peer educators kunnen – makkelijker dan de docent – met de jongeren levelen en hen zo van het belang van een kritisch-constructieve houding overtuigen. In één van de lessen gaf een jongen, die verder erg stil was, opeens aan dat hij op YouTube steeds vaker video’s zag met steeds extremere content. In het gesprek met de peer educator vroeg hij zich hardop af of dit te maken kon hebben met algoritmen en of zijn standpunten hierdoor beïnvloed zouden worden zonder dat hij daar erg in had.

‘Het milieu is een verzinsel van de Illuminati!’

Ook spelen jongeren tijdens Under Pressure een spannende game waarbij zij zelf de bad guy mogen spelen. Het spelelement – zoveel mogelijk volgers verzamelen door geloofwaardig en opzienbarend te zijn – sluit naadloos aan bij de belevingswereld van jongeren. De leerlingen worden uitgedaagd om zich te vermommen, lezers te manipuleren door bijvoorbeeld nepvolgers te ‘kopen’, en een online complottheorie – ‘Het milieu is een verzinsel van de Illuminati!’ – op te zetten. Terwijl de jongeren nepnieuws de wereld in slingeren, wordt in de zijlijn bijgehouden hoeveel volgers zij hebben en hoe geloofwaardig hun berichten worden bevonden. De speler met de meeste volgers en de grootste geloofwaardigheid is de winnaar van het spel. Onderzoek van de University of Cambridge toont aan dat de game werkt. Het spel is gebaseerd op de inoculatietheorie: het spelen van de game geeft de jongeren een psychologisch ‘vaccin’ tegen desinformatie door hen zelf in de schoenen te laten staan van iemand die nepnieuws maakt en online verspreidt. Zo kunnen zij nepnieuws in de toekomst beter herkennen en beslissen af te zien van een like.

Europese samenwerking

Omdat deze problematiek niet stopt bij de landsgrenzen werken we samen met Europese partners aan de doorontwikkeling van Under Pressure. Zo onderzocht de Zweedse Uppsala Universiteit vorig jaar de effecten van Under Pressure in 35 klassen op middelbare scholen en mbo’s door heel Nederland. Leerlingen en studenten gaven aan dat zij na het programma beter in staat waren desinformatie te herkennen. Ook groeide het besef onder de jongeren dat betrouwbare nieuwsberichten en persvrijheid belangrijke voorwaarden zijn om polarisatie tegen te gaan. En, niet onbelangrijk, de meeste deelnemers vonden de lessen met de peer educators heel leuk!

Op dit moment onderzoeken we samen met Zweedse, Duitse en Belgische partnerorganisaties hoe Under Pressure jongeren door heel Europa digitaal mediawijzer kan maken door het programma ook in andere landen te testen. Dankzij een stimuleringsbijdrage van Netwerk Mediawijsheid konden we het programma tijdens de coronacrisis bovendien digitaliseren, zodat we klassen ook online kunnen bereiken. Zo werken we, juist nu de coronacrisis democratische waarden des te meer onder druk zet, toe naar een generatie digitaal weerbare jongeren die de democratische waarden van onze samenleving onderschrijft. Online én offline.

Voor meer informatie over Under Pressure of om jouw school aan te melden voor het programma, zie: www.getunderpressure.com.

Verder lezen?

» Leren kinderen nepnieuws door het zelf te maken?
» Hoe groot is het probleem van nepnieuws nou eigenlijk echt?
» Boekrecensie: Alternatieve feiten – De psychologie van nepnieuws