Mensen hebben altijd de behoefte gehad om te spelen met de realiteit. Nepnieuws is van alle tijden. Maar niet eerder was het spelen met realiteit zo gemakkelijk en geloofwaardig als nu: we leven in tijden van Artificial Intelligence, Deepfakes en de Metaverse. En we zijn maar al te bekend met nepnieuws en desinformatie. Over dit onderwerp hebben Van Doorn, Duivestein en Pepping een boeiend boek geschreven: Echt Nep. Dat een uiterst positief toekomstverhaal vertelt over onze digitale wereld en de mediatechnologie. Kernvraag die dit gelijk oproept is volgens het boek wel: “hoe houden we grip op de werkelijkheid als het neppe steeds vaker boven het echte wordt gekozen?”

Synthetische media

Mediawijsheid.nl beschrijft synthetische media als “alle media die gemaakt of bewerkt zijn door kunstmatige intelligentie-software”. Echt Nep geeft antwoord op drie vragen over deze mediavorm: hoe maken synthetische media het vervalsen van de werkelijkheid mogelijk? Hoe ziet de toekomst van onze digitale technologie eruit die ons in staat stelt om een eigen gepersonaliseerde versie van de “realiteit” te creëren? En Echt Nep geeft antwoord op de vraag wat de gevaren zijn van synthetische media.

Naast dat de schrijvers de waarom-vraag stellen, wordt ook ingegaan op de vraag waarom nu? Zoals in het voorwoord door Andrew Keen wordt genoemd “komt dit boek qua timing precies op het juiste moment.” Keen stelt dat het boek “qua gedachtenvorming iets op de rest vooruit loopt: net niet te vroeg of te laat.” Het boek lijkt inderdaad op het juiste moment uitgebracht. Het beschrijft actuele thema’s vrij helder waardoor ze minder abstract blijven. Ze krijgen hierdoor meer betekenis voor de lezer. Echt Nep is goed leesbaar en biedt tegelijkertijd ook diepgang. Dit maakt dat het een boeiend boek is.

Schermificering

In hun inleiding illustreren Van Doorn, Duivestein en Pepping de “schermificering” van onze maatschappij met meerdere voorbeelden. De auteurs herinneren de lezer eraan dat tijdens de bestorming van het Capitool “met smartphones bewapende mensen al selfies makend en al streamend” de trappen op liepen.”

“Er is ruimte voor een positieve noot. De auteurs schetsen zelfs een gouden toekomst voor de Echt Nep-wereld.”

Het boek gaat ook terug naar de periode van avondklokrellen in Nederland. Daarbij wordt benadrukt dat jongeren de gebeurtenissen aan het livestreamen waren. Deze gebeurtenissen illustreren volgens van Doorn, Duivenstein en Pepping de aanzienlijke rol van de media in huidige tijd. Ze stellen: “wie in deze knotsgekke wereld zijn opinie wil vormen over de gebeurtenissen, belandt automatisch in deze turbulente verhalenwereld. De realiteit zit stevig ingeklemd tussen feitelijke gebeurtenissen, de mediavertolking daarvan en wat ons brein ervan maakt.”

Maar het boek belicht niet alleen de negatieve kanten van deze context. Het kijkt verder dan de angstscenario’s. Er is ruimte voor een positieve noot. De auteurs schetsen zelfs een gouden toekomst voor de Echt Nep-wereld.

Media-isering van de werkelijkheid

“Een stem van iemand, een gezicht, een gebeurtenis die niet heeft plaatsgevonden komt zo uit de computer rollen.” Echt Nep benoemt dat we tegenwoordig “kunnen gaan spelen met de realiteit en die naar onze eigen wensen en ideeën vormgeven”.

“Tegenwoordig kunnen we niet meer blind vertrouwen op onze ogen en oren. Echt Nep beschrijft: “… kan ieder gewenst beeld, geluid of tekst naar believen worden gekneed en naar eigen hand worden gezet.'”

Ook voor het lezen van het boek zal de lezer al wel geweten hebben dat dit gevaren met zich meebrengt. Tegenwoordig kunnen we niet meer blind vertrouwen op onze ogen en oren. Echt Nep beschrijft: “… kan ieder gewenst beeld, geluid of tekst naar believen worden gekneed en naar eigen hand worden gezet.” Gevolg hiervan is dat we echt niet altijd van nep kunnen onderscheiden, met alle gevolgen van dien.

Echt Nep noemt dat er ook kansen zijn voor “volop zinvolle en entertainende nieuwe toepassingen, voor helende verhalen, voor herstelverhalen.” Met wat research op het internet kom ik erachter dat het in het kader van rouwverwerking bijvoorbeeld mogelijk is om een foto van een overleden persoon te uploaden op een website. Die website zorgt er dan voor dat het beeld van deze persoon met ogen gaat knipperen en het gezicht gaat draaien. Net alsof het een levende persoon is.

Ook lees ik dat in de geestelijke gezondheidszorg deepfakes worden ingezet bij traumaverwerking. Hierdoor kan het slachtoffer “de confrontatie aangaan met dader”. Deze voorbeelden werpen voor mij een ander licht op deepfakes. Hiermee worden ze een zinvol functioneel middel. Dat is redelijk nieuw voor mij en het helpt mij de positieve blik van de schrijvers te begrijpen. Terecht stelt Echt Nep wel gelijk de vraag “of we de beelden op onze schermen nog wel kunnen vertrouwen?” Zeer zeker dus niet altijd…

Spelen met realiteit

Van Doorn, Duivestein en Pepping vragen zich af of het verschil tussen echt en nep volledig gaat verdwijnen. Zelfs vroeger werd deze vraag al wel eens gesteld. Echt Nep beschrijft dat in 1902 een foto van generaal Ulysses S. Grant te paard voor zijn hoofdkwartier te City Point werd gepubliceerd. Deze foto bleek een combinatie van drie verschillende foto’s. Het afgebeelde moment heeft in werkelijkheid nooit plaatsgevonden. Het is de eerste foto waarvan we zeker weten dat deze bewerkt is. Dit ver voor de tijd van Photoshop. Echt Nep stelt dat honderdtwintig jaar na deze eerste beeldmanipulatie het bewerken van beeld op dit moment de meest recente trend is. “Het spel met de realiteit” noemen de schrijvers zelfs “de nieuwe mediarevolutie”.

“‘In 2008 verwonderden we ons er nog over dat mensen, als ze ’s ochtends wakker worden, als eerste naar de telefoon grijpen om de status updates op sociale media te checken. Nu kijkt niemand daar meer van op.'”

Aan de hand van cijfers schetsen de auteurs hoe de informatierevolutie een stempel drukt op onze levens. Mogelijk zorgt dit voor een stukje bewustwording bij de lezer. De verandering wordt benadrukt: “In 2008 verwonderden we ons er nog over dat mensen, als ze ’s ochtends wakker worden, als eerste naar de telefoon grijpen om de status updates op sociale media te checken. Nu kijkt niemand daar meer van op.”

Alom vertegenwoordigd

De camera’s op onze smartphones gebruiken kunstmatige intelligentie om het beeld scherp te stellen. In een Teams-vergadering zorgt kunstmatige intelligentie ervoor dat de achtergrond aangepast kan worden. De voorbeelden die Echt Nep beschrijft tonen aan dat synthetische media in de praktijk alom vertegenwoordigd zijn. Dit zorgt voor bewustwording. Hiermee wordt de positieve kijk van de schrijvers op onze mediarevolutie voor de lezer steeds beter te begrijpen.

Echt Nep benadrukt dat met deze mediamanipulatie de realiteit wel “kneedbaar” wordt. Was dit dan vroeger toen kunstmatige intelligentie nog niet bestond nog niet het geval? De auteurs geven nogmaals antwoord op deze vraag: “Voordat het fototoestel zijn intrede deed, moesten we het doen met andersoortige afbeeldingen zoals tekeningen en teksten in boeken en kranten. Als we heel ver terug gaan, komen we uit bij de kleitabletten en hiërogliefen. De relatie tussen wat we lezen in die media en wat zich in de realiteit daadwerkelijk heeft afgespeeld, heeft altijd op gespannen voet met elkaar gestaan.”

“In tegenstelling tot wat men vaak denkt is het spelen met de realiteit iets dat onlosmakelijk verbonden lijkt met onze natuur.”

Als voorbeeld wordt een verhaal van de Egyptische leider Ramses II (1290-1124 v. Chr.) genoemd. Wie de hiërogliefen van de slag bij Kadesh bestudeert “kan niet anders concluderen dan dat de Egyptische leider hier een glansrijke overwinning behaalde. De werkelijkheid is dat hij ternauwernood kon ontsnappen aan gevangenschap.” Een treffend voorbeeld van propaganda.

De boodschap van Echt Nep dat nepnieuws altijd heeft bestaan kan voor de lezer een waardevolle zijn. In tegenstelling tot wat men vaak denkt is het spelen met de realiteit iets dat onlosmakelijk verbonden lijkt met onze natuur. Hierbij kan iedereen als acteur gezien worden waarbij de wereld het theater is. “Nepnieuws, een wereld van desinformatie” (een boek van Han van der Horst) vermeldt vele voorbeelden van hoe machthebbers in het verleden al nepnieuws gebruikten voor hun eigen voordeel.

Het ontstaan van een complot

Naast de beschrijving van zes varianten van valse informatie (nieuws satire, nieuws parodie, nieuws fabricatie, beeldmanipulatie, reclame en PR, propaganda) legt Echt Nep uit hoe een complot kan ontstaan: “een aanvankelijk onschuldige observatie of vraag van een individu kan, als deze in bepaalde online discussiegroepen belandt, heel snel uitgroeien tot een complot. Wantrouwen, achterdocht, desinformatie en verwarring leiden tot het leggen van verbanden tussen informatie en vormen een gezonde voedingsbodem voor nieuwe verhalen en wendingen die al snel onderdeel worden van het groeiende complot.” Echt Nep geeft inzicht in hoe een complot vermakelijk kan zijn, maar ook ernstige consequenties kan hebben voor het vertrouwen in en de reputatie van mensen, bedrijven en overheden.

“Fictie wint het tegenwoordig vaak van feiten. Kunnen we de relatie met de realiteit nog wel herstellen? Dat is zeker een legitieme vraag.”

De toekomst van synthetische media

Het boek beschrijft tot slot hoe de toekomst van synthetische media eruit kan zien. Dit met een economisch doorkijkje om de combinatie van verhaal, economie en mediatechnologie te duiden. De schrijvers belichten zelfs democratische effecten van synthetische media. Ze kijken hiermee verder dan alle doemscenario’s over fake news en de gevaren ervan. Vooral die visie maakt Echt Nep origineel. We leven immers in de tijd van deepfake, verwarring en internetcomplotten. Fictie wint het tegenwoordig vaak van feiten. Kunnen we de relatie met de realiteit nog wel herstellen? Dat is zeker een legitieme vraag.

Echt Nep stelt dat de informatiemaatschappij zichzelf opnieuw aan het uitvinden is. De schrijvers zijn ervan overtuigd dat synthetische media ons in staat stellen om onze relatie met de realiteit te herontdekken en te heroverwegen. Nep is daarbij het nieuwe Echt. Is dat beangstigend? Of boeiend en uitdagend?

Lees ook:

» Boekrecensie: Wie zette mijn naaktfoto’s online?
» Boekrecensie: Ik weet je wachtwoord
» Dansjes en desinformatie: zo wordt de oorlog in Oekraïne beleefd op TikTok
» Hoe jongere en oudere nieuwsgebruikers anders omgaan met twijfel en wantrouwen