Van alle digitale technologieën ontwikkelde generatieve AI zich het afgelopen jaar het meest explosief. Nieuwe diensten als ChatGPT, Bard, DALL-E en Midjourney zijn veelvuldig in het nieuws. Het programmateam van Netwerk Mediawijsheid vroeg me een blogartikel te schrijven over hoe je het Mediawijsheid Competentiemodel kunt gebruiken om grip te krijgen op generatieve AI. Een uitnodiging waar ik graag op inging, omdat het competentiemodel een uitstekend handvat is om nieuwe mediaontwikkelingen te begrijpen en van alle kanten te belichten.
De explosieve ontwikkeling van generatieve AI roept ook voor mediawijsheidprofessionals nieuwe vragen op. Is een met behulp van AI gegenereerd kunstwerk nog kunst te noemen? Wat betekent het voor het onderwijs nu leerlingen en studenten werkstukken en scripties door AI kunnen laten schrijven? Kan AI helpen de digitale kloof te dichten of zal deze alleen maar groter worden? Hoe ziet een wereld eruit waarin de helft van wat je leest – websites, blogs, brochures reclames – door AI geschreven is? Welke beroepen bestaan over vijf jaar niet meer? En tot slot: wat moet er in nieuwe AI-wetgeving komen te staan?
Deze vragen kunnen we niet hier en nu definitief beantwoorden. Veel zal afhangen van hoe de technologie zich de komende jaren gaat ontwikkelen. We zullen de discussies in de samenleving moeten blijven voeren en volgen én onze AI-wijsheid moeten vergroten. Hierbij kan het Mediawijsheid Competentiemodel van waarde zijn.
AI in het hart
Zoals te zien in de explainervideo bij het competentiemodel, is een van de manieren waarop je het model kunt gebruiken het plaatsen van een thema in het hart van het model. Daar staan standaard de media gebruikende poppetjes, die ons, de zeventien miljoen Nederlanders in de mediasamenleving, voorstellen. Sommigen lezen een boek of zijn even offline, anderen zijn druk met hun smartphone of zitten achter hun laptop. Je kunt je daarbij voorstellen dat deze personen bezig zijn informatie te zoeken via ChatGPT of een afbeelding aan het vervaardigen zijn op DALL-E. De eerste stap is dus generatieve AI in het hart van het model plaatsen.
Exploreren en Bedienen
Omdat generatieve AI een nieuwe technologie is, is het aangewezen startpunt de competentie Exploreren. Dat is precies waarom deze competentie is opgenomen in het model: mediawijsheid begint met de nieuwsgierige houding van de explorerende onderzoeker: wat is generatieve AI precies? Welke toepassingen zijn er? Wat kun je er zoal mee doen? Om die vragen te beantwoorden schakel je gelijk naar de volgende competentie: Bedienen. Om een nieuwe technologie als generatieve AI te exploreren zul je de meest spraakmakende toepassingen moeten gaan uitproberen. Dat betekent dus informatie zoeken en essays schrijven met ChatGPT of Google Bard en afbeeldingen creëren op DALL-E, Bing Image Creator, Adobe Firefly of Midjourney.
Doorgronden
Wie dat doet, activeert direct de competentie Doorgronden, want je belandt onmiddellijk in een doolhof van verdienmodellen, die ook nog eens voortdurend veranderen. Sommige diensten zijn gratis toegankelijk, andere alleen nog voor de early adopters. Weer andere zijn alleen toegankelijk met een abonnement. Sommige diensten zijn stabiel, andere zijn geregeld onbereikbaar omdat ze de capaciteit niet aankunnen. Wie er dieper in duikt, kan z’n hart ophalen op technieuwswebsites, waar dagelijks verslag wordt gedaan van de race tussen de diverse AI-ontwikkelaars en alle commotie waar die race aanleiding toe geeft.
Ook op een andere manier komt de competentie Doorgronden in deze fase in beeld. Want iedereen die ook maar even met generatieve AI speelt, is verbluft door de resultaten. Ineens is van alles mogelijk: je kunt de Nachtwacht in Van Gogh-stijl laten schilderen, een kerstmenu samenstellen dat rekening houdt met de dieetwensen van alle gasten of het verhaal van Roodkapje laten vertellen vanuit het perspectief van de wolf. De resultaten zijn zo verbluffend, dat je eigenlijk niet anders kunt dan je af te vragen: hoe dan!? Het competentiemodel spoort aan de werking van generatieve AI verder te Doorgronden.
Computerwetenschapper Sam Bowman laat zien hoe lastig het zelfs voor de makers is om AI te doorgronden: “Als we ChatGPT of een soortgelijk systeem openmaken en van binnen bekijken, zie je miljoenen nullen en enen die een paar honderd keer per seconde verspringen, en we hebben geen idee wat het allemaal betekent. We bouwden het, we trainden het, maar we weten niet wat het doet.”
Tegelijkertijd ervaar je de beperkingen van generatieve AI. Op veel prompts geven de genoemde platformen oppervlakkige, onzinnige of onvolledige responsen. Op de vraag bijvoorbeeld met welk basiselftal Ajax het beste kan gaan voetballen, stelt ChatGPT spelers op die al jaren ergens anders spelen. Met de voorgestelde opstelling gaan we het EK zeker niet winnen. Dat roept de vraag op: waarvoor kunnen we generatieve AI inzetten, en waarvoor juist niet?
Discussiëren & Reflecteren
Zulke complexe AI-issues Doorgronden doe je het beste door er samen met anderen over te Discussiëren. Dit kun je actief doen, door er met elkaar over te praten. Of passief, door de discussies die anderen erover voeren te volgen. In alle gevallen kom je onvermijdelijk terecht bij de competentie Reflecteren. Op dit moment zijn er, zoals meestal bij een technologische doorbraak, twee kampen. Het ene kamp bestaat uit de apologeten van generatieve AI. Zij zien de kansen van de technologie, zoals het helpen bij productiviteit door grote hoeveelheden informatie te verwerken of teksten voor ons te schrijven. En natuurlijk de vele creatieve mogelijkheden, zoals het creëren van nieuwe muziek, kunstwerken, film en meer.
Aan de andere kant staan de criticasters, die om verschillende redenen waarschuwen voor de keerzijden van AI:
- Generatieve AI kan grote invloed hebben op het maken en verspreiden van desinformatie, door geloofwaardige deepfakes en nepberichten.
- Generatieve AI is zeer belastend voor het milieu. Met de energie die één prompt kost, kun je een ledlamp een uur laten branden.
- Andere critici waarschuwen voor de ‘generatieve AI paradox’. Waar bij menselijke intelligentie begrip altijd aan de basis staat van wat we maken, zeggen en beweren, produceren generatieve AI-toepassingen kennis zonder inzicht.
- Een andere bron van zorg is de reproductie van stereotypen en vooroordelen. Zo constateerden twee onderzoekers dat AI image generators die gevraagd werden een natuurwetenschapper af te beelden, in 75 tot 100 procent van de gevallen met een mannelijke wetenschapper op de proppen kwamen.
- Het meest fundamentele kritiekpunt op generatieve AI is het gebrek aan echte creativiteit. Alles wat generatieve AI voortbrengt, doet het op basis van wat het al kent uit de ingevoerde datasets. Met name in de cultuursector is hier veel weerstand tegen. Amerikaanse kunstenaars kwamen massaal in opstand tegen de AI-ficatie van de kunst met de hashtag #noaiart. In ons eigen land luidden recent enkele stemacteurs de noodklok die, tot groot ongenoegen van de luisteraars, vervangen waren door een robotstem.
Vinden
ChatGPT en Bard bieden meestal informatie die je ook via reguliere zoekmachines kunt Vinden. Ze schrapen hun informatie immers zelf ook van het internet. Wel transformeren deze toepassingen het proces van zoeken en vinden van informatie. Voor dat proces is het Big 6-model de standaard. Dit model onderscheidt zes fasen in het zoeken van informatie:
1) Informatievraag afbakenen
2) Zoekstrategie bepalen
3) Bronnen lokaliseren
4) Informatie inwinnen
5) Informatie synthetiseren
6) Eindresultaat evalueren
Voor drie daarvan hebben ChatGPT en Bard grote consequenties. Een zoekstrategie hoef je niet meer te bepalen; een prompt intikken volstaat. Naar bronnen hoef je niet meer zelf te zoeken; die verzamelt ChatGPT voor je. En de synthese in een samenhangend verslag doet ChatGPT ook voor je. De vraag is natuurlijk wel, gezien alle discussiepunten hierboven in de sectie Reflecteren over stereotyperingen, begrip, betrouwbaarheid en creativiteit, of dit altijd tot wenselijke resultaten leidt. Hier zijn dus extra competenties nodig, waarbij we weten hoe je een goede prompt maakt en hoe je de betrouwbaarheid van de uitkomst kan beoordelen.
Creëren
Dezelfde ambiguïteit zien we bij de competentie Creëren. Generatieve AI-toepassingen kunnen gedichten schrijven, verhalen vertellen, liedjes componeren, video’s produceren en schilderijen, tekeningen en foto’s vervaardigen. De creatieve mogelijkheden zijn eindeloos. Dit kan supergave creaties opleveren, maar net zo makkelijk leiden tot eenheidsworst en gebrek aan kwaliteit. Alles hangt ervan af hoe adequaat en reflexief de gebruiker er gebruik van maakt. Een door ChatGPT gecomponeerd Sinterklaasgedicht is beter dan geen gedicht. Maar een authentiek, zelfgeschreven gedicht zal waarschijnlijk toch een gevoeliger snaar raken bij de ontvanger. Natuurlijk kan AI je wel helpen om inspiratie op te doen of rijmwoorden te vinden.
Verbinden
De raakvlakken van generatieve AI met de competentie Verbinden zijn gering. De meeste generatieve AI-toepassingen zijn ontworpen voor individuele gebruikers. Uitzondering is Midjourney, dat een platform biedt waarop gebruikers creaties met elkaar kunnen delen. Daarnaast zijn er de ‘personal companions’, zoals Replika en Pi, die net als Samantha in de film Her de input van de gebruiker benutten om die persoon te leren kennen en een persoonlijke band mee op te bouwen. Maar over het algemeen verbinden mensen zich nog via sociale media zónder generatieve AI.
Aan de slag met je doelgroepen
Mediawijsheidprofessionals die met hun doelgroepen aan de slag willen rondom generatieve AI kunnen de systematiek volgen die hierboven beschreven is. Ga met je doelgroepen gezamenlijk Exploreren en Bedienen, leer ze Vinden en Creëren, en koppel dit gedurende het proces aan de competenties Doorgronden, Discussiëren en Reflecteren. De kracht van het Mediawijsheid Competentiemodel is hier die van een checklist, die je helpt om alle competenties die je doelgroepen nodig hebben om mediawijs met generatieve AI om te gaan op te nemen in je workshops, les of thema-avond.
De tien mediagebieden
Mediawijsheid is geen doel op zich. Mediawijsheid gaat om het mediawijs omgaan met media in de tien gebieden van de buitenste cirkel van het model: Gezondheid, Vrije tijd, Zelfontplooiing, Identiteit, Binding, Persoonlijke relaties, Maatschappelijke relaties, Opleiding, Werk en Geld. Voor deze gebieden heeft onderzoek aangetoond dat adequaat mediagebruik een belangrijke factor is voor welbevinden en succes. Het Mediawijsheid Competentiemodel spoort ons aan te onderzoeken welke mogelijkheden generatieve AI binnen deze tien gebieden biedt voor onze doelgroepen.
Dit is wel flinke klus, nu er overal nieuwe generatieve AI-toepassingen opduiken. Je kunt het zo gek niet bedenken of er is wel een nieuwe tool voor:
- Met DreamzAR kunnen tuinliefhebbers hun ideale tuin ontwerpen
- Met Pincel kun je zien hoe ieder kapsel dat je kunt bedenken, in elke denkbare kleur, je zal staan
- Op AI-Porn kun je zelf je favoriete pornoscene creëren
- Met FrameDiff kunnen biologen nieuwe eiwitstructuren genereren
- Scribe helpt academici artikelen te schrijven
- Met Synthesia kun je je eigen video’s maken zonder ooit iets op te nemen
- Pi kan je helpen een dieet samen te stellen en adviseert je per maaltijd wat te eten.
- Met Superreply hoef je zelf nooit meer een e-mail te beantwoorden
- Tripadvisor plant je stedentrip trip van a tot z met behulp van generatieve AI
- Met Jimdo maak je in drie minuten een website voor je bedrijf – waarbij Jimbo de input over jouw bedrijf zelf verzamelt op het web
- Mixpose kun je als yogaleraar gebruiken om de deelnemers in je online klas te monitoren en instrueren
- Verkopers op eBay kunnen eBay’s AI-tool gebruiken om hun spullen in één klik te etaleren.
- Brickit geeft je inspiratie om iets nieuws te bouwen op basis van een foto van je verzameling Lego-stenen
Wat de tien gebieden betreft springen enkele eruit. Op het gebied Werk is het aantal apps en toepassingen dat generatieve AI gebruikt enorm, met name voor de kantoorwerker. Er zijn talloze tools op de markt gekomen die je bureauwerk makkelijker en effectiever claimen te maken. Zo zijn er de toepassingen die kant-en-klare diapresentaties voor je maken. En er is bijvoorbeeld een tool die je helpt om je communicatiestijl op LinkedIn aan te passen aan de door AI ingeschatte persoonlijkheidskenmerken van je contacten (iets waar je vanuit de competentie Reflecteren van alles van kunt vinden).
Ook binnen de gebieden Zelfontplooiing en Identiteit zijn veel nieuwe toepassingen ontwikkeld. Het gaat hier om toepassingen om te experimenteren met je digitale identiteit. Zo kun je jezelf in een video vloeiend Italiaans laten praten (je hoeft zelf alleen een foto en de gewenste tekst in je eigen taal aan te leveren). Met een andere toepassing kun je je huis-tuin-en-keukenfoto’s laten omzetten in foto’s waarin je strak in het pak op de trappen van een congrescentrum staat.
Persoonlijk heb ik veel plezier gehad met generatieve AI-toepassingen in ons gezin. Samen hebben we onze Persoonlijke relaties een boost gegeven met AI-gegenereerde superman-video’s, synthetische liefdesgedichten, kunstmatige goede voornemens en Trumpiaanse donderpreken over de afwas. Met weer een andere app toverden we onze kinderen om in bejaarden en onszelf in baby’s.
En zo zijn we weer terug bij het begin: bij de fase van het Exploreren van nieuwe toepassingen.
Beleid en onderzoek
Veel van de in dit stuk genoemde toepassingen werken nog niet perfect, maar de gemaakte stappen zijn spectaculair. Het ziet er dus naar uit dat generatieve AI de mediasamenleving flink zal veranderen. Die verandering kan mogelijk de kant opgaan van democratisering. Iedereen kan nu een indrukwekkend essay schrijven over een moeilijk onderwerp. Wie weet wat de nabije toekomst aan empowerment gaat brengen voor gewone Nederlanders.
Maar generatieve AI heeft ook alles in zich om de digitale kloof verder te vergroten. Alleen al doordat voor veel diensten een prijzig abonnement nodig is. Het Mediawijsheid Competentiemodel is een handig én grondig instrument om de ontwikkelingen mee te monitoren. Het model nodigt mediawijsheidprofessionals, beleidsmakers en onderzoekers uit zich te richten op de mate waarin Nederlanders generatieve AI weten te Exploreren en Bedienen, de mate waarmee ze er informatie mee weten te Vinden en content mee kunnen Creëren, en de mate waarin ze de technologie, de output die het oplevert en de impact ervan op onze levens kunnen Doorgronden. Als samenleving hebben we de taak daar gezamenlijk op te Reflecteren en over te blijven Discussiëren.
Het brede spectrum van AI
ChatGPT, DALL-E en Midjourney hebben ervoor gezorgd dat AI sinds eind vorig jaar volop in de belangstelling staat bij het brede publiek. Deze programma’s behoren tot het subgenre ‘generatieve’ AI (ook wel ‘synthetische’ AI genoemd). AI is echter een veel breder fenomeen. Chatbots, persoonlijke assistenten en zelfrijdende auto’s zijn ook vormen van AI, net als de kijksuggesties van YouTube en Netflix.
Daarnaast zijn er meer verborgen vormen, zoals zelflerende programma’s voor fraudedetectie en slimme, gezichtsherkennende camera’s op straat. Ook op deze gebieden ontwikkelt AI zich razendsnel. Zaak dus voor ons mediawijsheidprofessionals deze ontwikkelingen goed in de gaten te blijven houden. Een goed startpunt is het verslag van de expertsessie over AI, die begin 2023 plaatvond.
Reacties worden eerst goedgekeurd door de redactie.