Een belangrijk artikel over de manier waarop jongere en oudere nieuwsgebruikers anders omgaan met twijfel en wantrouwen ten aanzien van het nieuws dreigt onopgemerkt te blijven. Het artikel is een hoofdstuk van het recent verschenen Digital News Report Nederland 2021 van het Commissariaat van de Media. Hoewel dit rapport an sich belangrijke observaties en cijfers weergeeft, mag het afsluitende hoofdstuk van Costera Meijer niet onderbelicht blijven.

“Tijdens de pandemie zijn de zorgen over nepnieuws toegenomen. Het vertrouwen in nieuws is in de jongste doelgroep gedaald. Dat roept de vraag op hoe nieuwsmedia waardevoller kunnen worden voor de groepen nieuwsgebruikers die hun geloof in goede journalistiek nog niet hebben verloren.” Met deze veelzeggende woorden wordt het gasthoofdstuk “En ja, dan ga ik op onderzoek uit.” Hoe jongere en oudere nieuwsgebruikers anders omgaan met twijfel en wantrouwen ingeleid.

Costera Meijer heeft i.s.m. 120 studenten van de VU Amsterdam onderzoek gedaan naar de vraag hoe het is gesteld met het vertrouwen in het nieuws. En vooral hoe nieuwsgebruikers met deze vertrouwenscrisis omgaan bij hun nieuwsconsumptie. Aanleiding voor het onderzoek vormde de mediamonitor 2020 (zie o.a. dit bericht bij de VUVereniging, financier van het onderzoek).

Vertrouwen in het nieuws

Interessant aan het onderzoek is niet alleen hoe het met het vertrouwen is gesteld. Zie daarvoor ook het hele Digital News Report. Een kleine spoiler:

COVID-19 heeft ook weinig veranderd aan de al langer lopende trend dat het nieuwsgebruik en het vertrouwen sterk afhankelijk zijn van leeftijd. Ieder jaar wordt duidelijker dat de generatie die met internet en vooral met smartphones is opgegroeid andere behoeftes heeft en media anders gebruikt en vertrouwt.

Zie hoofdstuk 5 (p. 39 e.v.) van het Digital News Report Nederland 2021 voor meer informatie over het vertrouwen in het nieuws.

Omgangsstrategieën

Het onderzoek van Costera Meijer biedt inzicht in de omgangsstrategieën van nieuwsgebruikers. Interessant omdat toch de meeste nieuwsgebruikers hierin niet geschoold zullen zijn. Het is probleem van vertrouwen in de media (én journalistiek) immers een probleem van de laatste jaren. Een probleem waar ook het onderwijs nog mee worstelt als het gaat om passende lesinhouden en leeractiviteiten. Een mooi begin voor het onderwijs is overigens gemaakt via het Beereal-project van Netwerk Mediawijsheid. Dit project richt zich met name op desinformatie.

De omgangs-strategieën die Costera Meijer rapporteert vormen een belangrijke aanvulling op het adagium ‘check je bronnen’. Het onderzoek onderscheidt bij gevoelens van twijfel drie omgangs-strategieën. Deze verschillen qua intentie: affirmatie, kristallisatie en falsificatie. tezamen de verificatiecyclus en falsificatiespiraal.

De verificatiecyclus

Bij affirmatie zoekt de nieuwsgebruiker naar bevestiging van de informatie die hij of zij krijgt vanuit de media. De nieuwsgebruiker krijgt bijvoorbeeld via Twitter een bericht door. Maar Twitter is in de ogen van de gebruiker snel, maar niet altijd correct. Dus wordt het bericht gecheckt bij andere nieuwsbronnen, zoals NOS.nl of NU.nl. Bij grote onderwerpen zoeken mensen bevestiging van de informatie ook door te googelen, naar Wikipedia te gaan of door rond te vragen in hun omgeving.

Een tweede omgangsstrategie is kristallisatie. Hier ligt de nadruk eerder op het zoeken naar aanvullende informatie op het nieuwsbericht. Of het vergelijken van meerdere perspectieven of meerdere invalshoeken om naar een bepaald fenomeen of een bepaalde gebeurtenis te kijken. Kennisnemen van aanvullende perspectieven en invalshoeken is volgens de informanten belangrijk. Omdat je dan niet alleen beter kunt bepalen welke redenering het meest overtuigend is. Maar vooral ook omdat je zo elementen uit verschillende redeneringen kunt combineren tot een goed onderlegde mening.

Inspiratie naast zekerheid en vertrouwen

Dat verschaft mensen naast zekerheid en vertrouwen ook inspiratie, zoals Vera laat zien. Ze vertelt dat ze niet alleen op internet geregeld zoekt naar aanvullende informatie, maar ook buitenlandse nieuwszenders zoals CNN of Al Jazeera gebruikt . Dat doet ze om een ander beeld van buitenlandse vraagstukken te krijgen, maar ook een ander beeld van Nederlands nieuws.

Zowel affirmatie als kristallisatie zijn omgangsstrategieën die de twijfelaar in de verificatiecyclus houden. De nieuwsgebruiker twijfelt. Gaat op zoek naar bevestiging van het bericht (affirmatie) of hoopt aanvullende informatie te krijgen en zo tot een beter beeld te komen (kristallisatie). Vervolgens keert hij na deze bevestigende of aanvullende informatie weer terug naar de neutrale staat van kritische nieuwsgebruiker.

Opvallend is dat deze kritische nieuwsgebruikers er trots op zijn dat ze – anders dan mensen die nieuws ‘gewoon voor waar aannemen’ – zelf het waarheidsgehalte gingen verifiëren door te zoeken naar bevestiging of aanvullende informatie. Zij lijken zich niet te ontwikkelen tot principiële wantrouwers. Door het bericht te verifiëren – door het te affirmeren en/of te kristalliseren – wordt een specifieke twijfel, die op een bepaald moment ontstaat, weggenomen en keert deze nieuwsgebruiker vervolgens terug naar de kritische basishouding.

De falsificatiespiraal

Op het moment dat de twijfelaar echter een omgangsstrategie toepast met een ander doel dan bevestigen of aanvullen, raakt die neutrale staat van ‘kritische nieuwsgebruiker’ verder weg. Deze derde strategie is falsifiëren. Net als in de wetenschap, heeft falsificatie van een theorie tot gevolg dat de uitspraak niet langer voor waar wordt gehouden. Als het proces de vorm aanneemt van een zoektocht naar falsificatie gaat de twijfelaar doelgericht op zoek naar informatie die het gelezen bericht of nieuwsverhaal relativeert, ontkracht of het ongelijk bewijst. Informanten raadplegen daartoe vaak zelf de originele bronnen. Bijvoorbeeld door naar YouTube te gaan en daar volledige debatten of interviews terug te kijken. Dan zien ze het nieuws – zoals ze zelf zeggen – ‘zonder tussenkomst van een journalist of nieuwsorganisatie’.

Als mensen doelgericht op zoek gaan naar falsifiërende informatie op alternatieve fora dan concluderen ze bij het vinden ervan: ‘zie je wel, ik wist wel dat het niet klopte’. Dit wordt versterkt als de informatie uit de reguliere media niet overeenkomt met hun eigen wereldbeeld. Vaak zoeken ze net zo lang door tot ze informatie vinden die berichten uit de reguliere media tegenspreekt.

Ik kan iedereen die is geïnteresseerd in deze strategieën die ook helpen in de omgang met des-, mis- en malinformatie aanraden dit hoofdstuk te lezen.

Dit artikel verscheen eerder op de LinkedIn-pagina van Paulo Moekotte

Lees meer over desinformatie & mediawijsheid:

» In Nederland heeft bijna iedereen last van nepnieuws
» Nepnieuws in de zorg – Hoe ga je om met de verkeerd geïnformeerde patiënt?
» Waarom geloven we nepnieuws? Isdatechtzo.nl
» Project Desinformatie in het onderwijs
» Weerbaar tegen desinformatie | Vitamine C & COVID-19 Casus