Of het je nou gaat om privacy, desinformatie, de macht van big tech of om het verslavende effect: er is een goede kans dat je je de afgelopen tijd hebt afgevraagd of er geen alternatieven zijn voor sociale media. Maar hoe vind je een alternatief voor Instagram, WhatsApp, TikTok of YouTube? Zijn ze er überhaupt? En is van platform wisselen eigenlijk wel de oplossing voor je problemen?

Je bent, om te beginnen, niet alleen in je zoektocht naar alternatieven. De recente koerswijzigingen van grote platformaanbieders als X en Meta lijken veel bedrijven en mensen aan het denken te hebben gezet.  Voelen ze zich nog wel thuis op de meest gangbare socialemediaplatformen? In meerdere artikelen (de Volkskrant, Trouw en NRC) wordt uitgebreid stilgestaan bij de vraag of, en zo ja hoe, je kunt overstappen naar alternatieve platformen. Verschillende maatschappelijke organisaties riepen de overheid op zich terug te trekken van de platforms van big tech en startten de campagne #makesocialssocialagain.

Maar om te kunnen beslissen of je inderdaad over wil stappen naar een alternatieve berichtendienst of socialemediaplatform, is het goed om je af te vragen waarom je dit wil doen. En, ook niet onbelangrijk, voor jezelf te bepalen wat sociale media eigenlijk voor jou betekenen.

Allang niet meer sociaal

De tijd dat sociale media echt ‘sociaal’ waren, ligt immers al ver achter ons. Met de opkomst van TikTok in 2022 verlegden veel socialemediaplatformen hun focus: van een tijdlijn gevuld met content van accounts die je volgt, naar een tijdlijn die zich vult op basis van een algoritme. 

Het sociale karakter van socialemediaplatformen – ik zie dingen van mensen of makers uit mijn omgeving – verdween hiermee steeds verder naar de achtergrond. En zo kan het zijn dat we platformen als Instagram, X en TikTok sociale media noemen, terwijl ze dit feitelijk niet zijn. Een andere term voor dit soort platformen, iets wat de lading beter dekt, zou dan ook welkom zijn, betoogt Wouter van den Bos (UvA) hier.

Dit lijkt wellicht een detailkwestie. Maar als je wil bepalen of je een alternatief voor een bepaald platform gaat zoeken, is het belangrijk om je af te vragen wat je in de eerste plaats op dit platform doet. Onderhoud je er contact met je vrienden? Volg je bepaalde accounts voor informatie of inspiratie? Of gebruik je het platform om je te vermaken of de tijd te doden? Allemaal goede redenen om op een platform te zitten – maar elke reden leidt mogelijk naar een ander alternatief.

Besteed je niet gewoon te veel tijd aan je scherm?

Ook is het goed om je, voordat je je verdiept in alternatieven, af te vragen of je niet überhaupt minder tijd met een beeldscherm bezig wil zijn. Wellicht slokken (werk)mails, nieuws- en berichtenapps nog veel meer tijd op dan sociale media en voelt je schermgebruik daardoor ongezond. Als dit het geval is kun je beginnen met deze tips en adviezen om grip te krijgen op je schermgebruik, die we maakten in het kader van de Week van de Mediawijsheid.

Wil jij nadenken over je eigen schermgebruik of het gesprek starten over dit onderwerp? Beantwoord of bespreek dan onderstaande vragen:

• • Hoeveel tijd breng jij gemiddeld per dag op je telefoon door?
  • Welke apps gebruik je het meest? Hoeveel tijd breng je daar gemiddeld op door?
  • Wat doe je als er een berichtje binnenkomt terwijl je geconcentreerd met iets bezig bent?
  • Wat vind je positief aan je eigen schermgebruik?
  • Wat vind je negatief aan je eigen schermgebruik? 

Een alternatief voor wát?

Als je jezelf bovenstaande vragen hebt gesteld kun je natuurlijk nog steeds tot de conclusie komen dat het écht tijd is om te vertrekken van je huidige favoriete platform. Wellicht kun je je niet langer vinden in het beleid dat achterliggende bedrijven voeren. Staat het verdienmodel je tegen, of maak je je zorgen om desinformatie, of schadelijke content, of je wil je privacy beter waarborgen. Een ander platform kan dan een oplossing bieden. Maar dit hoeft geen socialemediaplatform te zijn. 

Je kunt immers om een heleboel verschillende redenen op sociale media zitten. Stel jezelf, in je zoektocht naar een alternatief, daarom eens de vraag wát je precies doet op sociale media.

Ik onderhoud contact met vrienden
Contact onderhouden met vrienden of familie kan prima via ‘traditionele’ sociale media. Maar een alternatief is zo gevonden. Stap bijvoorbeeld over op een berichtenapp. En wil je juist dáár vanaf, bekijk dan eens een alternatief voor berichtenapps van grote platformen. Maar ook door met bijvoorbeeld e-mail, kun je prima hetzelfde resultaat bereiken. 

Ik volg bepaalde accounts / influencers
Het kan goed zijn dat deze bronnen ook op andere manieren te volgen zijn. Wellicht hebben je favoriete makers ook een nieuwsbrief of bijvoorbeeld een podcast waar je je op kunt abonneren. Je zou je favoriete onafhankelijke contentmaker op deze manier zelfs financieel kunnen steunen.

Ik ben geïnteresseerd in een bepaald onderwerp of nieuws
Kun je deze interesse volgen in alternatieve communities? Bijvoorbeeld op blogplatform Substack, op fora, Discord, Reddit of in een groep op een messaging-platform? En je nieuws kun je uiteraard ook direct bij de bron halen door nieuwsapps of -sites te gebruiken, je te abonneren op een nieuwsbrief of bijvoorbeeld ‘ouderwets’ de krant, radio of tv te gebruiken.

Ik wil vermaakt worden
Entertainment is er in heel, heel veel soorten en maten te vinden op het internet. Deze praktische gids van Trouw, die jouw internetervaring leuker maakt, kan een mooi beginpunt zijn.

Hulp bij kiezen en overstappen

Als je dan eenmaal besloten hebt om de stap te wagen, kan het zijn dat overstappen op een platform dat vertrouwd aanvoelt – en dat dus lijkt op het platform waar je vanaf wilt – voor jou de prettigste oplossing is. Gelukkig zijn er inmiddels steeds meer van dit soort alternatieven:

• Voor WhatsApp is Signal bijvoorbeeld een veelgenoemd en inmiddels steeds populairder alternatief
• Foto-app PixelFed kun je zien als een een alternatief voor Instagram
• En voor X zijn platformen als Bluesky en Mastodon veelgenoemde alternatieven
• Voor een uitgebreid overzicht voor ‘Big Tech alternatieven’ kun je terecht op de website van Public Spaces of Ethical
• En ook nieuwsbriefmaker Hay Kranen publiceerde onlangs een overzichtelijke lijst

Tot slot. Blijven is echt niet erg

Sociale media hebben nog altijd een sterke verbindende kracht. De vraag of je van sociale media moet vertrekken doet Rudy van Belkom, directeur van Stichting Toekomstbeeld der Techniek, in dit artikel dan ook denken aan de discussie over vliegschaamte. Hij stelt dat het nuttiger is om het systeem te veranderen dan een gedragsverandering af te dwingen. ‘Ik zag iemand zich op LinkedIn afvragen of mensen die achterblijven op Facebook geen moreel kompas hebben. Met zo’n reactie bereik je niet wat je wilt. Hoe goed de intenties ook zijn en hoe noodzakelijk een verandering ook is.’ 

Ook Wouter van den Bos benadrukt hier nogmaals dat je bijvoorbeeld prima kritisch naar Meta kunt kijken, terwijl je ‘gewoon’ een Facebookprofiel hebt. ‘Laten we ruimte maken voor een écht debat, waarin alle stemmen worden gehoord en waarin plaats is voor de complexiteit en onzekerheid die gepaard gaan met sociale media en de effecten ervan. Een eerste stap is om het debat niet in termen van vóór of tegen een sociale media verbod te framen’, bepleit hij.

Lees ook:

• To X or not to X? Drie podcasts die uitnodigen na te denken over ons sociale media-gebruik
• Waarom zou je overstappen van WhatsApp naar Signal én hoe doe je dat? Netwerkpartner Mediawijs maakte dit handige overzichtsartikel
• Sander van der Waal, onderzoeksdirecteur bij netwerkpartner Waag Futurelab, adviseert bedrijven om af te stappen van WhatsApp
• WR-lid Mark Deuze vertelt in dit artikel waarom de discussie over overstappen juist nu de kop opsteekt. (En waarom dit soms ongemakkelijk is).