De vraag in de titel van dit artikel intrigeert ons sinds de publicatie van het boek Mediawijsheid 2005 > 2015 > 2025. Toen de Raad voor Cultuur in 2005 het begrip mediawijsheid introduceerde, bestonden er amper sociale media, waren er geen tablets, drones of 3D-printers. We haalden onze films nog netjes op in de videotheek, hadden een bak van een tv in huis en nog een fax op kantoor. Toch had de Raad voor Cultuur een vooruitziende blik en signaleerde in 2005 al de vergaande impact van de medialisering van onze samenleving. Dit werd omschreven als: ‘de media zijn van elementen in een omgeving, de omgeving zelf geworden’. Iets wat we dagelijks meemaken: niemand gaat meer zonder smartphone de deur uit en zonder internet voelen we ons reddeloos verloren.

Thema MNX16

En wat zou de raad nu schrijven? Misschien: ‘de media zijn van de omgeving van mensen, de mensen zelf geworden’? Klinkt wat raadselachtig. Gaat het dan om de medialisering van de mens of om de vermenselijking van de media – of om allebei?

Zelf denk ik op basis van het boek Mediawijsheid 2005 > 2015 > 2025 aan een soort versmelting waarbij media steeds lijfelijker binnendringen in de mens en de mens zelf steeds vollediger wordt opgenomen in de media. En alles wat daartussenin zit. Voor onze jaarlijkse Mediawijzer.Netwerk Experience was het thema voor 2016 dan ook snel gekozen: Versmelting mens en media. Maar toen begon de zoektocht pas echt. Wat betekent die versmelting en vanuit welk perspectief kun je het benaderen? Technologisch, filosofisch, cultureel? We willen elkaar inspireren, maar het ook praktisch houden. Hoe doen we dat met dit abstracte thema? Als je wil weten of we hierin zijn geslaagd, zie het programma.

Maar eerst wat meer over die twee mogelijke benaderingen: vermenselijking van media versus medialisering van mensen.

Vermenselijking van media

Media worden steeds makkelijker hanteerbaar voor mensen. De simpele beweging van een swipe, het maken van een filmpje of het bedienen van een app: het is kinderspel geworden. Het semantische web, robots en gamification gaan het nóg makkelijker maken om op een menselijke manier met media om te gaan. Media worden zo ‘intuïtief’ dat we niet eens doorhebben dat we met media te maken hebben.

Een vergaande vorm van deze vermenselijking zie ik in Virtual Reality en andere 3D-media. Deze media komen heel dicht bij hoe wij als mensen onze omgeving ervaren. Het lijkt ‘net echt’ en we reageren dan ook met ons hele lijf op de ervaring. Wel eens in een VR achtbaan gezeten? Ik moet er nog van bijkomen… In combinatie met een krachtige verhaallijn zijn de nieuwe 3D-media in staat om ons diep doorleefde ervaringen te geven. Denk aan de wachtrij voor de voedselbank 3D-ervaring.

Als we dan ook nog de objecten die we hebben bedacht in 3D, kunnen printen in 3D, maken we de media nóg een stukje menselijker. Wat is er mooier dan wat je zelf hebt bedacht op te kunnen pakken, in je handen te houden en betasten? Daarmee hebben we een stukje van de werkelijkheid teruggeclaimed (komt uit het boek ‘De wereld buiten je hoofd’ van de Amerikaanse filosoof Matthew B. Crawford). We hebben de menselijke maat weer een beetje teruggebracht.

Medialisering van mensen

Mensen die de ‘content’ zijn van media. Mensen zijn in de media natuurlijk altijd de bron van content, maar hier bedoel ik het net even anders. Het begon met real live soaps en ontwikkelt zich nu tot een programma zoals ‘Dictator’ van BNN waar we een groep jongeren volgen die in een sociaal experiment spelenderwijs in tien dagen ‘radicaliseren’. Indringend om naar te kijken en dicht op de huid omdat het échte mensen zijn met spontane en herkenbare reacties. Maar het zijn geen acteurs en ze spelen geen rol. Er is wel een dramatische ontwikkeling die is bedacht door de makers. De mensen figureren daarbinnen en hun complete identiteit inclusief hun uiterlijk, hun gevoelens, hun reacties, is opgegaan in deze vorm van media: ze zijn gemedialiseerd.

Het gebruiken of ‘oogsten’ van menselijke data in media zie ik ook steeds meer terug. Denk aan run apps, bloeddrukmeters, stappentellers en andere Quantified Self toepassingen. We gebruiken die zelf, maar ook anderen gebruiken de data die we produceren in filemelding-apps, crowdmanagement systemen en zoiets dichtbij als Magister in scholen. Het medialiseren van (de data van) mensen roept een heel scala aan nieuwe vraagstukken op over identiteit, privacy en uiteindelijk autonomie. In hoeverre zijn we nog zelf de baas over onze gemedialiseerde ik?

En als je niet mee wil doen?

Ook daar gaat de MNX16 over. Het niet mee willen doen, doet me denken aan dat liedje uit de jaren 70: Vluchten kan niet meer… Gevoelsmatig schuurt het om voortdurend te leven in een digitale wereld, in een wereld die door anderen is bedacht en waar je altijd een toetsenbord, muis, scherm en bril nodig hebt. Het maakt dat je weer vrij van de natuur wil genieten, dat je wil ‘aarden’ en tot rust komen. Internetvrije zones worden schaars en daarmee gewild. Natuurlijk is ook hier een app voor: app White Spot.

Vluchten of vechten? Laten we ons alles overkomen of zijn we kritisch op de versmelting en bewaken we onze grenzen? Welke tegenbewegingen zijn er om het systeem op een gezonde manier te ontregelen en er de menselijke maat weer in terug te brengen?

En wat als je niet kan meedoen?

In het adviesrapport uit 2005 van de Raad voor Cultuur werd gesteld dat: het doel en de noodzaak van mediawijsheid niet ligt in het omgaan met de media zelf, maar in het kunnen participeren in het maatschappelijk proces. We zien anno 2016 mensen nog steeds buiten de boot vallen. Terwijl het gebruiken van media door het intuïtieve karakter makkelijker wordt dan ooit. Deze mensen kunnen om welke reden dan ook niet meekomen en missen de aansluiting bij de samenleving van nu. Ze ondervinden de nadelen daarvan in alle aspecten van hun dagelijks leven: hun relaties, hun gezin, hun werk, hun gezondheid, hun wonen, hun vermaak etc. Het gaat hier om de mediawijsheid van alle burgers in onze samenleving – hoe krijgen we iedereen mee zodat iedereen volwaardig mee kan doen?

Op de MNX16 hebben we twee workshops over dit onderwerp: een over mediaopvoeding in de wijk en de andere over mediawijsheid en mensen met een verstandelijke beperking.

MNX16: denk mee over mediawijsheid

We bekijken het thema Versmelting mens en media op 24 mei van alle kanten: van technologie tot emotie, van filosofie tot praktijk, van tegenbeweging tot inclusie. Doe en denk mee over de mediawijsheid van de komende tien jaar en kom naar de MNX.