Sociale mediaverslaving. Het is een verslaving die we onszelf en jongeren vrij gemakkelijk toekennen. Jongeren roepen regelmatig: “Ik ben echt zo verslaafd aan m’n smartphone!” Niet zo gek, gezien bijna een derde van de Nederlandse jongeren altijd online is en de smartphone geen moment uit het oog verliest. Uit onderzoek van CBS blijkt dat een even grote groep jongeren aangeeft zich verslaafd te voelen. Maar wat is sociale mediaverslaving nu eigenlijk? Hoe serieus moeten we het nemen en hoe ga je er als opvoeder mee om?

In dit artikel spreek ik met Freek Zwanenberg (mediapedagoog bij Bureau Jeugd en Media) en Regina van den Eijnden (universitair hoofddocent Interdisciplinaire Sociale Wetenschappen aan de Universiteit Utrecht) om hier vanuit de praktijk én de wetenschap een antwoord op te vinden.

Ontworpen om de aandacht te grijpen

Snapchat is hét ultieme voorbeeld van een sociaal medium dat erop gestoeld is verslavend te zijn. Zowel Zwanenberg als Van den Eijnden illustreren hiermee de impact van het ontwerp van sociale media. “Denk aan een Snapstreak, waarbij je steeds meer punten scoort zolang je iedere dag met je vrienden Snapt. Hoe hoger de score, hoe beter de vriendschap.” Het speelt volgens Van den Eijnden precies in op de verlangens van jongeren. “Jongeren zitten in een levensfase waarin leeftijdsgenoten steeds belangrijker worden. Ze willen in contact blijven en in de groep passen. Ook willen ze zich competent voelen. Laten zien wie je bent, wat je kunt, en status en populariteit binnen de groep zijn belangrijk. Daarbij is het juist bij jongeren lastig om inzicht te krijgen in het sociale mediagebruik, omdat autonomie op die leeftijd een grote rol speelt.”

Van multi-tasken tot verslaving

“Sociale media spelen in op onbewuste processen”, aldus Freek Zwanenberg. “Elke like zorgt voor een beetje dopamine en het gevoel van bevestiging. Met elke notificatie en elk berichtje wordt onze aandacht getrokken. Daardoor moeten we eigenlijk steeds multi-tasken.” Zwanenberg benadrukt dat hij sociale mediaverslaving een te zware term vindt. Hij spreekt liever over multi-tasken en de schadelijke gevolgen daarvan. “Door sociale media worden we constant uit onze focus gehaald wanneer we met iets bezig zijn. Dat leidt tot concentratieproblemen bij (huis)werk, slaapgebrek, gevaar in verkeer en negatieve sociale gevolgen.” Het is volgens hem een taaier probleem dan veel mensen denken. “Het gaat om je kunnen concentreren, over leren leren en vooral over zelfregulatie. Zorg dat je telefoon af en toe op de tweede plaats komt te staan. Hiervoor is wilskracht nodig.”

Onderzoek in de kinderschoenen

Maar wat als het geen kwestie meer is van wilskracht? Als het je echt niet meer lukt om je telefoon aan de kant te leggen? Met andere woorden: waar ligt de grens tussen gezond en problematisch of verslaafd gebruik? Regina van den Eijnden onderzoekt sociale mediaverslaving vanuit sociaalwetenschappelijke hoek, onder jongeren van 12 tot en met 16 jaar. Ze laat hen jaarlijks een vragenlijst invullen, met vragen als: welke van de 9 symptomen van sociale media verslaving heb je? Wat mag je thuis en hoe gaan je ouders om met sociale mediagebruik? Op die manier probeert ze vast te stellen wat een sociale mediaverslaving precies is en wat de oorzaken en gevolgen kunnen zijn.

“Verslaving is een lastige term en er is veel discussie of je bij sociale media over verslaving kunt spreken”, legt Van den Eijnden uit. “Bij een officiële verslaving moet je er zelf écht niet uit kunnen komen en zijn er duidelijke negatieve gevolgen. Er is veel discussie over hoe we het moeten meten en hoe we het noemen.” Het onderzoek naar sociale mediaverslaving staat nog in de kinderschoenen en het blijkt een lastig onderzoeksonderwerp. “Sociale media zijn een relatief nieuw fenomeen. En waar alcohol altijd alcohol blijft, veranderen sociale media voortdurend.”

Sociale media-, alcohol- of gameverslaving: wat is het verschil?

Uit het onderzoek van Van den Eijnden blijken de symptomen van sociale mediaverslaving vergelijkbaar met die van een alcohol- of gameverslaving. Je merkt dat het ten koste gaat van andere dingen in je leven; je hebt conflicten met bijvoorbeeld je ouders over je mediagebruik; je neemt je voor om te minderen, maar dat lukt niet; je bent er in gedachten veel mee bezig, ook als je andere dingen doet. “Wanneer jongeren hoog scoren op deze symptomen zien we dat het ook slechter met hen gaat. Ze zijn minder tevreden over hun eigen leven en voelen zich vaak somber. Dat sombere gevoel kan bijvoorbeeld voortkomen uit het gevoel dat je teveel bezig bent met sociale media en te weinig met andere dingen.”

Van den Eijnden merkt hierbij op dat deze negatieve gevolgen niet zichtbaar zijn bij kinderen die sociale media op een gezonde manier gebruiken. Jongeren lijken zich beter te realiseren dat ze wel erg veel tijd besteden aan sociale media en dat het ook ten koste gaat van andere dingen in het leven. Het feit dat veel jongeren zichzelf als verslaafd bestempelen, wijst ook op een groeiend bewustzijn.

Wat kun je als opvoeder doen tegen sociale mediaverslaving?

Het doel van het onderzoek van Van den Eijnden is uiteindelijk om een handreiking te bieden aan ouders en opvoeders. Opvoeders spelen een belangrijke rol in het bieden van handvatten en het treffen van preventiemaatregelen. Er is echter nog weinig onderzoek waar zij zich op kunnen baseren. “Veel jonge mensen voelen zich verslaafd en het is nog onduidelijk wat precies de oorzaak is en wat de gevolgen zijn.”

Samen met Ina Koning schreef Van den Eijnden een publicatie over de rol van opvoeders. “Wat uit ons onderzoek blijkt is dat duidelijke regels stellen (bijvoorbeeld geen smartphone mee als je gaat slapen) en hier op een constructieve manier met kinderen over praten, kan helpen om sociale mediaverslaving te voorkomen. Vooral meisjes reageren goed wanneer je met hen in gesprek gaat over sociale mediagebruik.” Wat wel opvalt in het onderzoek is dat de impact van het stellen van regels over sociale mediagebruik (en gamen) veel minder duidelijk is, dan bijvoorbeeld het stellen van regels over alcoholgebruik.

Leer kinderen mono-tasken

Ook Zwanenberg benadrukt de belangrijke rol van opvoeders. “Ouders hebben een belangrijke voorbeeldfunctie. Wanneer ouders constant zijn afgeleid en maar halve aandacht hebben, gaat het kind dat ook normaal vinden. Het is goed om kinderen weerbaar te maken en hen het besef bij te brengen dat het oké is om af en toe online afwezig te zijn.”

“Leer kinderen om vaker bewust te mono-tasken”, luidt het advies van Zwanenberg. Hiermee train je je aandacht en leer je een balans te vinden tussen online en offline. “Het is goed om kinderen te laten ervaren om vol aanwezig te zijn en de smartphone even bewust aan de kant te leggen. Een hobby kan hierbij helpen, wanneer je sporten of muziek maken leuk vindt, kun je daarin helemaal aanwezig zijn. Diepgang vind je vooral offline.”

Heb jij zelf ervaring met, of tips over, sociale mediaverslaving bij jongeren? Deel jouw reactie onder dit artikel.

Op zoek naar boeken over het (sociale) mediagebruik van jongeren?

» Boekrecensie – It’s Complicated van danah boyd over het sociale, digitale leven van jongeren
» Boekrecensie – ‘Superverslavend’ van Adam Alter
» Boekrecensie – ‘Plugged In’ over de invloed van media op kinderen en jongeren, en wat wij daarmee moeten