Hoera! De Wetenschappelijke Raad van Netwerk Mediawijsheid bestaat één jaar. Een mooi moment om te peilen hoe het ervoor staat met de wetenschappelijke kennis over mediawijsheid en vooral welk werk nog verricht moet worden. Op vrijdag 31 januari 2020 kwamen netwerkpartners, beleidsmakers en onderzoekers samen voor de actuele stand van zaken, nieuwe ontmoetingen, het bespreken van mediawijze dilemma’s en een feestelijke toost op een mediawijs nieuw jaar.

Digitale vaardigheden zijn niet hét antwoord op digitale ongelijkheid

Na een warm welkom van voorzitter Jeroen Jansz, professor Communicatie en Media aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en voorzitter van de Wetenschappelijke Raad (WR), is het woord aan hoogleraar Digital inequalities Ellen Helsper (London School of Economics and Political Science). Zij stuurt een prikkelende vraag de zaal in: helpen digitale vaardigheden wel bij het tegengaan van digitale ongelijkheid, vooral met oog op een toekomst met bijvoorbeeld AI?

Helsper spreekt over barrières en motivatoren, toegang en attitudes. Die vormen met vaardigheden een samenspel dat bepaalt hoe wij met media omgaan, nu en in de toekomst. Haar presentatie komt voort uit het lopende project From Digital Skills to Tangible Outcomes (DISTO), waarin duidelijk onderscheid wordt gemaakt tussen ‘hard skills’ (knoppenkennis – een apparaat bedienen en een app gebruiken) en ‘soft skills’ (bijvoorbeeld contact leggen en media creatief inzetten). Dat ook vooral ook die soft skills erg belangrijk zijn, benadrukt Helsper meermaals. Hard en soft skills bouwen op elkaar. Immers, hoe waardevol is het om knoppenvaardig te zijn, als je verder geen voordelen uit je mediagebruik haalt voor jezelf en je dagelijks leven?

Helsper pleit ervoor om rekening te houden met de context waarin iemand digitale vaardigheden ontwikkelt. Daarbij komt dat soft skills veelal meer sociaal geleerd worden dan in formeel onderwijs. Digitale ongelijkheid heeft dan ook veel te maken met sociale aspecten en niet per se met digitale vaardigheden. Uit onderzoek blijkt dat mensen die naast de hard skills óók soft skills hebben, meer ‘uitkomsten’ hebben, oftewel in staat zijn het mediagebruik beter voor hen te laten werken. Verder blijkt dat mensen met emotionele problemen en een hoge mate van digitale vaardigheden relatief veel negatieve effecten ondervinden als het gaat om digitale technologie en media.

Helsper sluit haar presentatie af met enkele conclusies voor beleid en interventies:

• Infrastructuur en toegang verschaffen is essentieel maar niet genoeg om ongelijkheden te verminderen.
• Vaardigheidstraining en voorlichtingscampagnes zijn niet voldoende om ongelijkheden te verminderen, zeker niet als ze uitsluitend op technische vaardigheden en positieve effecten gericht zijn.
• Inhoud/servicevoorziening is niet genoeg: uitkomsten verschillen als mensen met verschillende achtergronden dezelfde dingen doen.
• Het toenemen van sociale ongelijkheden speelt zich af in specifieke domeinen – one size does not fit all.

Grijs en mediawijs: ouderen in digitaal Nederland

Onder leiding van hoogleraar Media Studies Mark Deuze (UvA) staan in een paneldiscussie de digitale kloof en ouderen in digitaal Nederland centraal. Experts die aanschuiven zijn Corina Gielbert (directeur Nationaal Ouderenfonds), hoogleraar Ellen Helsper en Bert Emons (vrijwilliger SeniorWeb).

Al snel blijkt dat, in plaats van het over ‘ouderen’ als één groep te hebben, het productiever is om te kijken over wie we het precies hebben en welke verschillende groepen ouderen er te onderscheiden zijn. Weet iemand bijvoorbeeld niet waar te beginnen, kan hij of zij best meekomen, is iemand sociaal geïsoleerd en ziet iemand de meerwaarde van mediagebruik wel? Welke bezwaren heeft iemand wellicht, hoeveel hulp komt er vanuit de eigen omgeving en hoe is de kracht van levenservaring te benutten om digitaal vaardiger te worden? Zoek uit waar de doelgroep zich bevindt en luister eens naar wat deze zelf te zeggen heeft. Onderzoek ook wanneer en in welke levensfase bepaalde interventies nuttig zijn, en waarom mediagebruik voor sommigen positieve uitkomsten heeft en voor anderen negatieve.

Grid biedt houvast

In het kader van het eenjarig bestaan van de Wetenschappelijke Raad presenteert Jeroen Jansz een grid (lees: inventarisatie) van 84 studies waarmee een beeld is verkregen van wat (er nodig) is aan wetenschappelijke onderzoek op het gebied van mediawijsheid. Dit grid kan gebruikt worden om sturing te geven aan toekomstig onderzoek en mediawijs beleid. Zo liggen er hiaten in onderzoek naar mediagebruikers op leeftijd en mensen met een kwetsbare positie in de samenleving. Verder valt op dat er in onderzoeksconclusies vaak van professionals naar het onderwijs wordt gewezen en andersom. Tot slot is de ongelijkheid in de samenleving ook terug te zien in onderzoek. Genoeg om mee aan de slag te gaan dus, of zoals Jeroen het zei: more research needed!

Mediawijsheiddilemma’s: van FOMO tot medialiefde

Natuurlijk is er ook onder de aanwezigen veel expertise op het gebied van mediawijsheid en de #KvM20 bezoekers worden dan ook aan het werk gezet. Aan acht rondetafels worden onder leiding van een wetenschapper dilemma’s besproken. Dat levert interessante discussies op die eigenlijk te kort zijn en naast mogelijke oplossingen ook veel nieuwe interessante vragen oproepen. Een impressie:

Tafel 1 – Internet of Things
Onder leiding van prof. Ellen Helsper, London School of Economics and Political Science

Het IoT is steeds meer in opkomst. We ervaren niet alleen maar mens-computer interactie maar nu met name mens-systeem interactie. Onzichtbare systemen zijn inmiddels overal om ons heen en we bewegen ons er zelf ook in, maar welke vaardigheden zijn hier nog voor nodig? Zijn hier wel vaardigheden voor nodig? Aan tafel blijkt dat er niet zozeer vaardigheden, als wel kennis en agendering nodig zijn. Een paar voorbeelden: data literacy, basiskennis ICT en het besef van wat jouw actie met zo’n systeem teweegbrengt. Als je het complete systeem achter IoT niet kent en er klakkeloos gebruikt van maakt: daar schuilt een gevaar. Oplossingen hiervoor zijn ook geformuleerd aan tafel, in de vorm van bewustzijn, regulering en besef dat tech-makers vanuit een bepaalde hoek handelen. Hier, op deze oorsprong, zouden we meer invloed moeten uitoefenen op de diversiteit van deze makers.

Tafel 2 – Gezond leven in een digitale wereld: een nieuwe schijf van vijf?
Onder leiding van dr. Tony van Rooij, projectleider Gamen, Gokken & Mediawijsheid, Trimbos-instituut

Wat is nu een goede digitale balans, hoe werken we hieraan en adviseren we hierover op een wetenschappelijk onderbouwde manier? En wat is ‘gezond’ eigenlijk? Een vraag als ‘mijn kind zit vaak achter de computer, is dit gevaarlijk?’ is lastig te beantwoorden. Het gaat erom hoeveel mensen zelf onder hun schermgedrag lijden (bewust en onbewust). Er wordt vaak negatief gekeken naar ‘schermtijd’, maar vaak is het niet zo zwart-wit. Het hangt van het doel af en de manier waarop je media gebruikt. Een idee is om een ‘schijf van vijf’ te ontwikkelen rondom mediagebruik & gezondheid. Bijvoorbeeld in de vorm van een app, ontwikkeld samen met de doelgroep, die data koppelt en op basis daarvan een persoonlijk advies geeft. Wel is er meer onderzoek nodig om tot een soort ‘basisadvies’ te komen – er is een kritische grens die geldt voor iedereen: een minimaal x-aantal uur aan beweging, een maximaal x-aantal uur naar een scherm kijken et cetera. Maar wat gebeurt er onder en boven die grens?

Lees ook de onlangs gepubliceerde positie paper ‘Gezond leven in een digitale wereld‘.

Tafel 3 – Samen bouwen aan digitale inclusie
Onder leiding van Nicole Goedhart, promovenda, Vrije Universiteit, Athena Instituut en Dr. Christine Dedding, Assoc. Professor, Amsterdam UMC, Metamedica

In januari start een nieuw onderzoeksproject voor digitale inclusie van mensen in kwetsbaar makende omstandigheden in Amsterdam. Er zal onder andere onderzocht worden hoe het aanbod beter aan kan sluiten bij de vraag en de complexe dagelijkse realiteit van mensen. Aan deze tafel werd een ronde gemaakt om ideeën op te halen om tot connectie te komen tussen de doelgroep (de meer kwetsbare en/of kansarme bewoners in de stad) en mogelijkheden rondom die doelgroep. Enkele voorstellen en kansen die langskwamen waren om uit te gaan van de kracht van de doelgroep, de Bibliotheek als basisplaats te benutten en vrijwilligerswerk onder jongeren te stimuleren. Ook kan het verenigingsleven gebruikt worden (bijvoorbeeld sport) en kan het helpen om voordelen en opbrengsten duidelijk te maken. Een andere optie is het verkennen hoe je een lerende omgeving kunt maken. En: zet de ervaringen in van mensen die onlangs geholpen zijn. Het werd uit deze eerste ophaalronde duidelijk dat er volop mogelijkheden zijn waar in het project op voortgebouwd kan worden. De vraag is nu: werken deze ideeën ook daadwerkelijk in de praktijk? Bij een volgende bijeenkomst delen de onderzoekers graag hun leerervaringen.

Tafel 4 – Medialiefde
Onder leiding van prof. dr. Mark Deuze, hoogleraar Media Studies, Universiteit van Amsterdam

Gesprekken over media verlopen veelal vanuit een negatief vertrekpunt: er is een probleem dat opgelost moet worden. Wat als we ons leven in media benaderen vanuit liefde? De aanwezigen delen hun eerste associaties en gedachten vanuit deze liefdevolle blik, die onder meer inspireren om naar media te kijken als een schatkist en bij ‘medialiefde’ niet direct alleen te denken aan naïviteit en blinde verliefdheid. Veel interessanter kan het zijn om te kijken naar waar de crush precies zit en ook oog te hebben voor de mindere kanten (ook een “pas op!” kan vanuit liefde komen). Wat als je het omdenkt en een concreet probleem benadert door juist eens laten zien wat er wél goed en mooi is (denk aan de vindingrijke jonge generatie die media vaak gebruikt zoals ze niet bedoeld zijn en ze op die manier naar hun hand zetten: wat als je de creativiteit daarvan zou vieren?). Ook spreken de deelnemers uitgebreid over het leren kennen van doelgroepen als liefdevolle mediawijsheidaanpak. Als voorbeeld komt een project uit een mediatheek langs, waarbij leerlingen gemotiveerd werden om een werkstuk te maken over een zelfgekozen onderwerp dat hen nauw aan het hart ligt en de verrassende conclusies die dit opleverde als het gaat om het ontwikkelen van digitale vaardigheden.

Tafel 5 – Fearing the Fear of Missing Out – Wat doet de ‘constant connectivity’ met onze mentale gezondheid?
Onder leiding van dr. Lotte Willemsen, prof. in Applied Sciences, Hogeschool Rotterdam en Ellen Groenestein, promovenda

In Frankrijk is een algeheel verbod ingesteld op mobiele telefoons op middelbare scholen. Onderzoek levert geen overeenstemming op over effecten van mobiel telefoongebruik.

Deelnemers aan deze sessie geven input op alternatieve afspraken voor mobiele telefoongebruik op middelbare scholen, waarbij zowel gebruik wordt gemaakt van de voordelen van het eigen device als dat er regels worden opgesteld over gebruik én aandacht wordt besteed aan het creëren van bewustzijn over mogelijke positieve en negatieve effecten. De deelnemers van deze rondetafel vinden niet dat smartphones verboden moeten worden op middelbare scholen. Alternatieven die ingebracht worden zijn onder meer het bespreken van thema’s als FOMO in de klas, notificaties verplicht uitzetten op school, en het afspreken van vaste momenten voor smartphonegebruik. Ook wordt de eigen verantwoordelijkheid benadrukt en wordt er gesproken over het juist inzetten van smartphones waar dat meerwaarde biedt: denk aan informatievaardigheden trainen middels de telefoon, filmpjes maken als verwerkingsopdracht en de inzet van tools als kahoot.

Tafel 6 – #010 #mijnstad: De rol van sociale media en influencers in het leven van jongeren in de stad
Onder leiding van Anne van Eldik, promovenda Media & Communicatie, Erasmus Universiteit Rotterdam

Welke rol kan de stad spelen in het leven van jonge inwoners, en hoe kunnen sociale media en influencers bijdragen aan de binding met de stad? En wat zijn de valkuilen? Deze vragen stonden centraal tijdens deze rondetafel. De Rotterdamse stadsidentiteit lijkt sterk te zijn, vooral onder jongeren met een migratieachtergrond. Sociale media bieden een plek om deze identiteit te vormen. Er is gekeken naar Rotterdamse YouTubers en hoe zij te werk gaan. Hoe laten zij bijvoorbeeld de stad herkenbaar terugkomen in hun vlogs en het uiten van hun identiteit? Het diverse karakter van Rotterdam wordt vaak weerspiegeld in de diversiteit onder de YouTubers, maar ook in de video’s die ze maken qua mensen en thema’s. Deze Youtubers bieden hun lokale jonge volgers content die hun binding met de stad kan versterken wat zou kunnen leiden tot inspiratie of motivatie, ofwel empowerment. Er wordt een behoefte uitgesproken aan vergelijkend onderzoek om te kijken hoe dit zich verhoudt tot andere gebieden.

Tafel 7 – Verantwoord Virtueel. Bescherm consumenten in virtual reality
Onder leiding van dr. Dhoya Snijders, Senior Onderzoeker en Project Manager, Rathenau Instituut

Dit rondetafelgesprek vond plaats n.a.v. het onderzoek Verantwoord Virtueel. Het is tijd om virtual reality serieus te nemen en te zien als meer dan een spelletje. Gebruikers worden door grote techbedrijven volledig ondergedompeld in een virtuele wereld, waardoor risico’s ontstaan als lichamelijke en mentale risico’s (verslaving et cetera.), machtsmisbruik (zoals manipulatie), sociale risico’s (denk aan aantasting van sociale waarden) en juridische risico’s (privacyschending et cetera). Hoe kunnen we VR systematisch benaderen voor de toekomst? Er moet serieus maatschappelijk debat komen over ethische vragen rondom VR, om de bewustwording over bijvoorbeeld dataverzameling te vergroten en zodat er richtlijnen en beleid ontwikkeld kunnen worden. Beleid loopt op dit moment achter; de verantwoordelijkheid ligt nu in de handen van grote commerciële partijen. Er moet meer gedaan worden aan het beschermen van consumenten in VR. Stel een orgaan op dat hier de komende vijf jaar mee bezig gaat, zodat het niet bij debat blijft. Daarnaast is langetermijnonderzoek nodig over effecten van VR, om te weten welke angsten gegrond zijn en om kijkwijzers, richtlijnen en beleid te ontwikkelen.

Tafel 8 – Digitale geletterdheid en inclusie
Onder leiding van dr. Joëlle Swart, postdoctoraal onderzoeker Media en Journalistiek, Rijksuniversiteit Groningen

Momenteel hebben ongeveer 2,5 miljoen Nederlanders, van jong tot oud en van hoog- tot laagopgeleid, slechts gebrekkige digitale vaardigheden. Hoe bevorderen we digitale geletterdheid en digitale inclusie van personen met een kwetsbare positie in de samenleving? De Digital Literacy Coalition lokaliseert Groningse initiatieven die vaak ad hoc werken en geeft deze sturing in het opzetten van projecten gevalideerd door onderzoek. Uit het gesprek kwam onder meer naar voren dat het bereiken van de doelgroep niet zozeer het probleem is, als wel het in kaart brengen van de context waarin ze zich bevinden. Situaties lopen bijzonder uiteen en er moeten dus verschillende subdoelgroepen worden gedefinieerd om deze vraagstukken aan te kunnen pakken. Daarnaast is de directe omgeving belangrijk bij het aanleren van digitale vaardigheden. Hiermee worden niet alleen hulpverleners, maar ook familie en vrienden bedoeld. Al deze partijen moeten hecht samenwerken voor een positief resultaat. Bovendien moet er beter naar het dagelijks leven van de doelgroep gekeken worden om te bepalen waar en wanneer ondersteund kan worden. Voor het gewenste resultaat heeft de doelgroep continue begeleiding nodig. Het zou fijn zijn als deze groep, aanvullend op de (professionele) begeleiding die ze krijgen, elkaar hierbij kan helpen.

Op naar een mediawijs 2020

Na een korte plenaire samenvatting en een visuele terugblik op de dag door tekenaar Steven Bouwens, is het tijd voor de feestelijke Nieuwjaarsreceptie waar geproost wordt op een mediawijs 2020, met muziek van The Red Piano Show en een prikkelende show van De Speld Live.

Heel hartelijk dank voor je komst en bijdrage!

» Bekijk de foto’s door Jorrit Lousberg en tekeningen door Steven Bouwens op Flickr
» Maak kennis met de Wetenschappelijke Raad van Netwerk Mediawijsheid
» Ook lezen: het verslag van Marieke Simonis (LearnOn)

Wist je dat? In opdracht van Netwerk Mediawijsheid analyseert Bitescience het meest recente en relevante wetenschappelijke onderzoek naar mediawijsheid-thema’s. Bekijk de bitefiles tot nu toe.