Het is nieuwswaardig op zich: de manier waarop Trump de media bespeelt om zijn zin te krijgen én de manier waarop diezelfde media hem van repliek dienen. Trump lijkt handig gebruik te maken van het wantrouwen in gevestigde media, van het fenomeen nepnieuws én het gebrek aan mediawijsheid. Op die manier zaait hij verwarring en creëert hij een filter bubble die voor hem gunstig is. Het is een prachtige leerschool voor mediawijsheidprofessionals. Wat is waar en niet waar? Welke verleidingstechnieken gebruiken de media, mediamakers en de politieke hoofdrolspeler zelf? En wat kunnen we ervan leren?

Hoe gebruikten andere Amerikaanse presidenten media?

Als we kijken naar de geschiedenis hebben verschillende Amerikaanse presidenten handig gebruik weten te maken van media. FDR was razend populair dankzij zijn praatjes bij de haard, waarin hij uitleg gaf over zijn politieke beleid en zo het vertrouwen won van het Amerikaanse volk. Kennedy – die net als Trump geen enkele politieke achtergrond had – gooide zijn charmes in de strijd via de televisieschermen die juist op dat moment hun intrede deden in de Amerikaanse huiskamers. President Obama gebruikte voor het eerst online video en sociale media. Allemaal speelden ze in op de trend van dat moment.

Wat is Trumps tactiek?

Nooit eerder ging een president zo tekeer tegen de media. Niet alleen tegen gevestigde nieuwsorganisaties, ook tegen individuele journalisten. Hij zet het volk tegen ze op, noemt ze leugenaars, trekt hun beweringen in twijfel, noemt ze oneerlijk en bevooroordeeld. Hij bedreigt ze, negeert ze, schoffeert ze of weert ze simpelweg uit zijn perskamer. Het zijn beproefde technieken die in het verleden door dictators zijn gebruikt.

1. Verdeel en heers
Sociale media stromen vol met nepnieuws en andere tegenstrijdige berichten waardoor mensen niet meer weten wat ze moeten geloven. En dat komt Trump goed uit. Hij vertrouwt erop dat zijn politieke tegenstanders op die manier te weinig echte bewijzen in handen krijgen om (succesvol) een onderzoek naar hem op te zetten of zelfs een een impeachment te starten. De woorden heksenjacht, samenzwering en fake news worden veelvuldig gebruikt.

2. Een trouwe achterban
Tegelijkertijd vertrouwt Trump erop dat de conservatieve media – zoals Fox News – eventueel beschadigende verhalen over hem zullen gladstrijken. Zij berichten dat de verhalen over de president worden opgeblazen, ze herhalen Trumps beschuldigingen van nepnieuws en proberen de aandacht af te leiden door met de vinger naar anderen te wijzen.

3. Aandacht is tegenwoordig vluchtig
Daar komt bij dat de stroom nieuwsberichten tegenwoordig zo overweldigend is dat de aandacht snel overgaat naar andere onderwerpen. Ook daarvoor zet Trump sociale media in. “Kijk niet naar mij, maar kijk daar. Daar is de het echte gevaar!”

Op die manier brengt hij het publiek in verwarring met als gevolg dat zijn echte misstappen minder snel geloofd worden. Met ‘verdeel & heers’ creëert hij een filter bubble die hem gunstig gezind is. Een bubble waarin de opkomst bij zijn inauguratie het hoogst was, zijn beslissingen altijd de juiste waren, kritische verhalen fake news zijn en zijn waarheid de enige waarheid is. Iedereen die anders zegt, is verkeerd geïnformeerd. En als zijn eigen woorden eens niet blijken te kloppen, komt dat omdat een ander hem niet goed heeft geïnformeerd.

Hoe reageren de Amerikaanse media?

De (meeste) media vinden het niet hun taak om Trump te dienen. Zij willen het volk informeren en weigeren Trumps speelpop te zijn. Trumps tactiek lijkt dan ook te mislukken nu de media niet indammen maar hem juist keihard aanpakken. Dat doen ze trouwens niet alleen uit ideologische redenen, ook commerciële redenen spelen mee. Hoe meer sensatie, hoe hoger de kijkcijfers. Nu ik een tijdje in de VS ben, hoor ik op het nieuws steeds vaker de woorden ‘white house in crisis’ en wordt er gewezen op Trumps onvermogen om daadwerkelijk iets te realiseren, het stijgende wantrouwen van het publiek en zijn dalende populariteit. Het brengt mensen alleen nog maar meer in verwarring.

In Amerika kun je elke ochtend beginnen met een rijtje nieuwsshows. Daarin wordt niet alleen het nieuws verslagen, maar worden ook meningen gedeeld. Experts, ervaringsdeskundigen, verslaggevers, allemaal schuiven ze aan en doen hun zegje. Heerlijk overzichtelijk en verhelderend! Die diversiteit hebben we nodig om nepnieuws te kunnen herkennen. Nederland is te klein voor zo’n gevarieerd medialandschap waarin een groot aantal nieuws- en talkshows te bekijken is, maar ik zou het fantastisch vinden als er één kanaal komt waarop wereldnieuws vanuit allerlei invalshoeken en voorzien van uiteenlopend commentaar laagdrempelig beschikbaar komt voor alle Nederlanders. Nationaal en internationaal, met visies op politieke standpunten, op maatschappelijke gevolgen en economische impact.

Onlangs hoorde ik dit in een van de ochtendshows: “Never let the public forget that many of the attitudes and actions of this president are gross violations of the customs and practices of the modern American system; that they are aberrations and they cannot become the new norms. That way, after Trump, the country will not start the next presidency with tattered standards and sunken expectations. Our task is, quite simply, to keep alive the spirit of American democracy.” – Fareed Zakaria, CNN

Trump is, volgens Zakaria, een bedreiging voor de democratie en er is maar één instantie die Amerika nog kan verdedigen: diezelfde media. Alleen dankzij de vrije pers kan het volk volledig worden geïnformeerd om zich een goede, gefundeerde mening te vormen. Wat dat betreft lijken de Amerikaanse media hun verantwoordelijkheid te nemen. De filter bubble die Trump probeerde te creëren, lijkt uiteen te spatten en de media hebben inmiddels dikke dossiers opgebouwd over een president die aantoonbaar liegt, feiten verdraait en/of verzint en de vinger naar de verkeerde wijst.

En wat kunnen wij daarvan leren?

Ook in ons eigen land heeft het fenomeen filter bubble veel aandacht gekregen de laatste tijd. Je zou haast denken – zoals Trump graag wil – dat media inderdaad onze vijand zijn. De betrouwbaarheid van nieuws lijkt ook steeds moeilijker in te schatten. Maar media zijn óók de oplossing. Sterker nog, hoe méér media hoe beter. Media hebben namelijk de belangrijke taak om zaken (politiek en anderszins) eerlijk en van alle kanten te belichten. Om kritische vragen te stellen. Om alle activiteiten van een land onder een vergrootglas te leggen zodat er verantwoording naar het volk kan worden afgelegd.

Rob Wijnberg van De Correspondent schreef ooit dat objectiviteit in de journalistiek simpelweg niet bestaat. Want als je objectief het nieuws verslaat, ben je een spreekbuis bent van de macht en dus een kruiwagen van de leugen.

Oftewel: voor het ontwikkelen van een kritische houding heb je media nodig. Geen objectieve verslaglegging, maar meningen, visies, invalshoeken. Heel verhelderend hier in Amerika is dat ik – als kijker – direct nadat een journalist of ervaringsdeskundige aan het woord is geweest, de mening van een andere deskundige krijg voorgeschoteld. Zo krijg ik tegenwerpingen, aanvullingen en onderbouwde meningen uit alle hoeken wat weer leidt tot debat en filosoferen.

Een gevarieerd medialandschap is dus niet alleen noodzakelijk voor de democratie, maar ook voor mediawijsheid en -geletterdheid. We hebben media nodig om mediastrategieën en nepnieuws te herkennen, de filter bubble te doorprikken en een gefundeerd weerwoord te kunnen formuleren.

Tot slot

Ik realiseer ik me heel goed dat ik dit artikel schrijf vanuit mijn eigen – tijdelijke – Amerikaanse bubble. Ik heb geen idee hoe de Europese media momenteel over Trump berichten. Voorzie dit artikel daarom vooral van commentaar en andere invalshoeken door een reactie achter te laten! Daar worden we allemaal mediawijzer van.