In aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen is betrouwbare informatie van levensbelang. Maar hoe voorkom je dat je je stem laat afhangen van verkeerde informatie? En hoe zorgen we ervoor dat Nederlanders vertrouwen houden in de digitale samenleving?

Er wordt immers op allerhande manieren geprobeerd om je stem te winnen. Campagne-boodschappen, microtargeting, maar ook nepnieuws en desinformatie kunnen een rol spelen in hoe jij tegen bepaalde zaken aankijkt.

Met de gemeenteraadsverkiezingen voor de deur besloot ECP | Platform voor de InformatieSamenleving daarom, in samenwerking met Netwerk Mediawijsheid, dieper in dit onderwerp te duiken. Met verschillende gasten spraken we tijdens een digitale deelnemersspecial over de vraag hoe, en of, (des)informatie impact heeft op de beslissingen die we nemen in verkiezingstijd.

Tekst gaat verder onder de video:

Verkiezingen overschaduwd door oorlog in Oekraïne

Maar je kunt dit onderwerp natuurlijk niet los zien van de oorlog tussen Rusland en Oekraïne. Ook in dit conflict speelt (des)informatie een rol van betekenis. Iemand die dit als geen ander weet is Robert van der Noordaa, onderzoeksjournalist en mede-oprichter van Trollrensics. Dit bedrijf ontwikkelt software om trollenlegers en desinformatiecampagnes op te sporen.

“Nederland is al een tijdje bekend met het concept nepnieuws”, stelt Noorda. “En zo’n 10 tot 15% van de Nederlanders is er heel ontvankelijk voor. Het begon hier eigenlijk rond 2006, ten tijde van het Oekraïne-referendum.”

Er is dus ervaring. En dat is goed nieuws, want dat betekent dat er kan worden opgetreden tegen nepnieuws. “Campagnes tegen desinformatie hebben zin”, vervolgt Noorda. “Tijdens de coronapandemie hebben we bijvoorbeeld voor het ministerie van Volksgezondheid maandenlang analyses gemaakt. Het lukte toen om, in een aantal maanden tijd, het aantal vaccin-twijfelaars omlaag te krijgen – van zo’n 28% naar 10%.”

“Alleen maar factchecken heeft geen zin”

Maar we zullen méér moeten doen dan alleen maar factchecken. “Er is geen één ‘wappie’ anders gaan denken over vaccinaties door factchecks”. Aan het woord is Bram Alkema, programmadirecteur van DROG. “We worden echt op allerlei manieren beïnvloed”, stelt hij. “Mensen denken bijvoorbeeld dat ze niet worden beïnvloed door reclames. Terwijl dat natuurlijk wel zo is. Maar ook je (sociale) omgeving bepaalt heel veel voor je.”

Wat is hier dan tegen te doen? “Iets dat we pre-bunking noemen”, stelt Alkema. “Je moet jezelf kunnen verplaatsen in iemand die kwaad in de zin heeft. Probeer zélf eens een desinformatie-campagne op te zetten. Daar leer je heel veel van.”

Inzicht in de werking van desinformatie

Deze animatie op isdatechtzo.nl leert je waar je extra op moet letten tijdens de verkiezingen.

Weerbaarheid door te leren óver desinformatie dus. Dit is precies wat Netwerk Mediawijsheid wil bereiken met isdatechtzo.nl. “Met deze site bieden wij burgers op een laagdrempelige manier inzicht in de werking van desinformatie”, vertelt Micky Devente, manager online bij Netwerk Mediawijsheid.

“Burgers moeten bewust en kritisch met media leren omgaan. Daar is een combinatie van factoren voor nodig. Isdatechtzo.nl kan je hierbij helpen, maar je kan de site als professional ook heel goed gebruiken ter ondersteuning”, stelt Devente. “Zo kun je aan de hand van isdatechtzo.nl bijvoorbeeld uitleggen dat je óók kritisch moet zijn op informatie die goed voelt. Waar je het mee ééns bent. De confirmation bias, noemen we dat.”

Meer op isdatechtzo.nl

• Waarom geloven we nepnieuws? Margriet Sitskoorn legt het uit
• Waar moet je echt op letten tijdens de verkiezingen? Bekijk de animatie
• Is een bericht te vertrouwen? Met de isdatechtzo-checklist kom je erachter

Ben ik ‘gemicrotarget’?

Claes de Vreese (UvA) doet al twintig jaar onderzoek naar de relatie tussen media en politiek. “Kiezers zijn de laatste jaren steeds meer in beweging”, vertelt hij. “Ze wisselen vaker van partij en maken hun keuze steeds later in de campagne. Actualiteit, stemhulpen en sociale media: ze maken allemaal onderdeel uit van een ecosysteem dat je stem beïnvloed.”

Micro-targeting behoort óók tot dit ecosysteem. Hiermee kunnen partijen via sociale media héél gericht bepaalde boodschappen aan bepaalde groepen mensen laten zien. “Dat is op zich niet erg”, meent De Vreese. “Een jongere wil waarschijnlijk liever informatie over het leenstelsel dan een ouder iemand. Het probleem is alleen dat je niet weet dát je gemicrotarget wordt”, aldus De Vreese. “Je weet dus niet wat de reden is dát je een boodschap te zien krijgt en of die boodschap strookt met wat een partij aan een andere doelgroep vertelt. Daar is echt meer transparantie voor nodig.”

Openheid als het antwoord op alles

De deelnemersspecial van ECP en Netwerk Mediawijsheid

Transparantie en openheid is ook waar Serv Wiemers, directeur van de Open State Foundation, zich hard voor maakt. “Wij geloven dat open data het antwoord is op alle problemen die hier besproken zijn,” meent Wiemers.

“De overheid heeft een gigantische informatievoorsprong. Bij de Open State Foundation strijden we er voor om zoveel mogelijk informatie open te krijgen. Hier kunnen onderzoekers, journalisten en burgers dan mee aan de slag. Dit is het beste wapen tegen nepnieuws en desinformatie.”

Gaan we iets merken van desinformatie tijdens de verkiezingen?

Tot nu toe is de invloed van nepnieuws en desinformatie op het verloop van de verkiezingen beperkt. “Maar”, zo waarschuwt Bram Alkema, “dat betekent niet dat er geen technieken worden ingezet om je stem te beïnvloeden. Flooding, bijvoorbeeld. Een techniek waarbij je je zoveel leugens achter elkaar vertelt dat je voor factcheckers niet bij te houden bent. Er zijn partijen die dit omarmd hebben. En denk ook aan brigading. Dit wordt gedaan door clubjes die onderling afspreken hoe ze op iets of iemand gaan reageren. En dit soort clubs gaan zich echt niet aan regels houden.”

De Vreese herkent deze observatie. “We zien hier, in Europa, nog geen omvergegooide verkiezingen door desinformatie. Maar dat betekent niet dat de technieken niet aanwezig zijn om dit te doen.”

De roep om mediawijze, weerbare burgers wordt dus alleen maar sterker. “We moeten vooral doorgaan met kiezers weerbaar maken”, stelt Serv Wiemers. “Tegelijk maken we ons zorgen over het gebrek aan kwalitatieve journalistiek op lokaal niveau. Dat is zorgelijk.”

“We moeten ook gaan meten wat het effect is van wat we doen”, meent Alkema. Claes de Vreese vult aan: “de wetenschap kan hier een rol in spelen. Met systematisch onderzoek moeten we in kaart brengen wat de ontwikkelingen zijn die we zien en wat de effecten hiervan zijn op allerhande democratische processen.”

Wellicht vind je dit ook interessant:

• Speel de Slecht Nieuws-game van DROG
• De training Fake News-training van Probiblio
• Bekijk de Campagne Goed in gesprek over verkeerde informatie
• Lees meer over het Europese EDMO-project, dat ook in Nederland speurt naar desinformatie
• De factcheckers van Nieuwscheckers, ANP en Pointer publiceren hier hun resultaten