Oppenheimer, in de titel, staat tussen aanhalingstekens omdat ik de uitstekende film – die deze zomer volle zalen trekt – over een hoogstaand mens en geniaal wetenschapper bedoel. In het verhaal hieronder gaat het niet alleen over de grote wetenschapper, maar ook over wat er gebeurde nadat hij in 1945 de atoombom had uitgevonden. Dát verhaal gaat over het ontstaan van het digitale domein en is net zo goed een film waard.
Illustratie: Roeland Smeets
De film volgt het leven van J. Robert Oppenheimer, van zijn vroege jaren, toen hij een jonge man met linkse sympathieën was, tot zijn loopbaan als wetenschapper met een heel brede belangstelling. Tijdens WOII, in 1943, werd hij door politici en de legerleiding geselecteerd om leiding te geven aan een groep wetenschappers en ondersteuners die als opdracht had een atoombom te bouwen. Die bom was hard nodig om de kansen van de geallieerden ten opzichte van de nazi’s te doen keren.
“Het is mensen […] eigen om niet alleen van mening te verschillen, maar ook om elkaar te bestrijden.”
Oppenheimer nam zijn taak heel serieus en liet een stad aanleggen in de woestijn bij Los Alamos, Texas. De stad werd afgegrendeld en bewaakt. Veel van de wetenschappers die er werkten waren Europeanen op de vlucht voor de nazi’s. (Dat geeft te denken: een potentaat die willens en wetens mensen van zich vervreemdt omdat hij in de eerste plaats racist is … )
Het is mensen, en ook wetenschappers, eigen om niet alleen van mening te verschillen, maar ook om elkaar te bestrijden. Toch werd de atoombom in 1945 ontwikkeld. Weliswaar werd hij niet tegen de nazi’s ingezet – Hitler had al zelfmoord gepleegd – maar tegen de Japanners. Dat had volgens de Verenigde Staten wel zin, want Japan was niet van plan zich over te geven.
Ook nu nog kun je debatteren over de vraag of de atoombom op Hiroshima (en even later Nagasaki) wel écht nodig was geweest, want er zijn al bij al meer dan 200.000 doden te betreuren na die bombardementen. Voor Oppenheimer liep dit verhaal (ook) niet goed af, want ambitieuze wetenschappers en politici beijverden zich om hem zijn veiligheidslicentie te onthouden, wat uiteindelijk lukte en waardoor ‘Oppie’ het vertrouwen van de overheid kwijtraakte.
De kathedraal van Turing
Het boek Turing’s Cathedral van George Dyson heeft als ondertitel “The origins of the digital universe”. Die ondertitel is nou eens niet overdreven: het ontstaan van het digitale universum wordt hier wel degelijk beschreven, al is het op een nogal chaotische manier. Dat is ook wel toepasselijk: het hele ontstaansproces was per definitie al een kwestie van trial and error. Hoofdpersoon van dit verhaal is wiskundige John van Neumann, die zich – anders dan Oppenheimer – in veel omgevingen thuis voelde en een sociaal mens was met veel vrienden.
De titel, Turing’s Cathedral, is een eerbetoon aan de geniale natuurkundige Alan Turing die al vóor de oorlog een soort theoretische handleiding schreef over hoe computers zouden kunnen werken. Die heette On Computable Numbers en aan elf pagina’s had hij genoeg.
In het boek staan ook interessante observaties over hoe het toeging, vanaf 1943, in Los Alamos. Toen John van Neumann arriveerde (als bezoeker) in Los Alamos waren er ongeveer dertig menselijke ‘computers’, veelal vrouwen van de aanwezige mannelijke wetenschappers.
“Het was hard nodig die menselijke computers te vervangen door elektronische.”
Volgens de van oorsprong Poolse natuurkundige Stan Ulam was er in Los Alamos een sfeer die hem deed denken aan die van de cafés in het vooroorlogse Polen. Mensen namen genoegen met een bescheiden, ondersteunende rol en zetten zich in voor het grotere geheel.
Om een lang verhaal wat korter te maken: in 1945 werd de atoombom verder ontwikkeld en tot ontploffing gebracht in de woestijn. Even later werden twee grotere atoombommen boven Japan tot ontploffing gebracht, waardoor een eind aan WO II werd geforceerd.
De digitale ruimte
In 1946 werd in het Institute for Advanced Study (een afdeling van de Universiteit van Princeton, waarvan onze minister van Onderwijs, Robbert Dijkgraaf, tot 2022 directeur is geweest) besloten dat Von Neumann daar een ‘elektronische machine’ ging bouwen. Het was hard nodig die menselijke computers te vervangen door elektronische, want even later zou er voor het ontwikkelen van de waterstofbom nog veel meer gerekend moeten worden.
Ondertussen was er wel degelijk sprake van gewetensbezwaren van grote geleerden als Richard Feynman en Albert Einstein, die hun kennis niet te grabbel wilden gooien in een zoektocht naar nóg een allesvernietigend wapen.
“Een digitaal universum – of het nu 5 kilobytes of het hele internet is – bestaat uit twee soorten bits.”
Met dit verhaal probeer ik de geschiedenis van het ontstaan van de digitale ruimte te ‘ontmythologiseren’. Het helpt daarom waarschijnlijk niet als ik de lezer de volgende passage (op blz. 3) voorschotel, want ik begrijp niet echt wat hier staat. Toch staat deze quote hieronder want ik vraag ik degenen die het onderstaande wél begrijpen onder deze blog te reageren:
Een digitaal universum – of het nu 5 kilobytes of het hele internet is – bestaat uit twee soorten bits: verschillen in ruimte en verschillen in tijd. Digitale computers vertalen tussen deze twee vormen van informatie – structuur en volgorde – volgens vastomlijnde regels. Bits die worden belichaamd als structuur (variërend in ruimte, onveranderlijk in tijd) nemen we waar als geheugen en bits die worden belichaamd als volgorde (variërend in tijd, onveranderlijk in ruimte) nemen we waar als code. Poorten zijn de kruispunten waar bits beide werelden omspannen op de overgangsmomenten van het ene moment naar het andere.
Het onderstaande begrijp ik weer wel (ook uit de inleiding van Turing’s Cathedral):
De computer met opgeslagen programma, bedacht door Alan Turing en geleverd door John van Neumann, doorbrak het onderscheid tussen getallen die dingen betekenen en getallen die dingen doen. Ons universum zou nooit meer hetzelfde zijn.
Conclusie
Dit stuk ben ik gaan schrijven omdat het me steeds meer opviel dat aan allerlei digitale fenomenen buitenaardse eigenschappen worden toegekend: AI zou ons kunnen gaan bedreigen en data, ja wat zijn dat eigenlijk? Beide (data en AI) zijn door mensen in het leven geroepen. Ze maken deel uit van ons menselijk bestaan, wen er maar aan!
Reacties worden eerst goedgekeurd door de redactie.