Je leest er regelmatig over: de online ‘cancelcultuur’. Groepen mediagebruikers zoeken naar rechtvaardigheid, of zelfs vergelding, bijvoorbeeld vanuit de MeToo- of BlackLivesMatter-beweging. Maar is cancelcultuur wel zo’n behulpzame term om dit fenomeen te onderzoeken en te kunnen begrijpen?

Over het woord cancelcultuur is een strijd gaande. Menig columnist maakt zich er druk om. Het bestaat, roepen zij die zich ergeren aan ‘woke brigades’. Helemaal niet, verweren zij die door hun beschuldigd worden. Om te kunnen cancellen is macht nodig en die hebben de cancellaars doorgaans niet.

Wetenschappelijk onderzoek naar gedrag op sociale media spreekt vanwege die machtsongelijkheid liever over ‘callout-cultuur’. Zie wat ik daar eerder over schreef in Het Parool. Het gaat dan om het – al dan niet luidruchtig – benoemen van sociale misstanden als racisme en misogynie.

Een links fenomeen?

Dat zijn onderwerpen die als ‘links’ worden gezien, terwijl er ook ter rechterzijde volop benoemd en veroordeeld wordt. Die praktijken, zoals de oproep om Star Wars te boycotten omdat de film The Force Awakens ‘anti-wit’ zou zijn, worden doorgaans niet onder cancel- of calloutcultuur geschaard.

Een vorig jaar verschenen boek [vrije toegang*] oppert nog weer een nieuwe term: vigilant audiences. Oftewel; burgerwachtpublieken (publieken meervoud, zoals de voorkeur is in mediastudies). Het gaat om:

“practices where citizens (or digital media users more generally) are offended by other citizen actions, and retaliate through practices and repertoires that include mobile devices and social platforms. As a global development, digital media audiences denounce and bear witness to criminal and moral offences. They consume footage of these events, but also take a collective role in scrutinising and seeking retribution against targets” (p. 1).

Veroordelen, beschimpen en doxen

Aan deze definitie valt op dat het om meer gaat dan alleen maar oordelen over het gedrag of standpunt van een ander. Deze mediagebruikers zoeken rechtvaardigheid, of liever gezegd: vergelding. Ze schrijven daarom bijvoorbeeld het werk van hun slachtoffers aan en roepen op de persoon te ontslaan. Andere gebruikelijke ‘wapens’ zijn volgens de auteurs openlijke veroordeling of beschimpen. Ook het achterlaten van negatieve reviews en doxing (het publiceren van iemands persoonlijke gegevens zoals huisadressen) gebeurt.

Opzwepen van burgerwachtpubliek

‘Burgerwacht’ vind ik een handige metafoor. Ze maakt duidelijk dat er sprake is van enige mate van organisatie en dat het gaat om straffen buiten het rechtssysteem om. Burgerwachten worden gedreven door sterke overtuigingen. De auteurs wijzen er evenwel op dat deelnemers aan zo’n burgerwacht bestaat binnen een mediasysteem. Zo is er op Dumpert materiaal te zien dat burgerwachtpublieken opzweept. Materiaal dat sommige mensen ‘gewoon leuk’ vinden om te kijken.

Ideologisch onderscheid

Het is opmerkelijk dat het begrip cancelcultuur in het boek in zijn geheel niet voorkomt. Platforms als 4Chan en GeenStijl komen naar voren als plekken die burgerwachtpublieken mobiliseren. Dit wekt de indruk dat er een ideologisch onderscheid is tussen het burgerwachtpubliek en cancelcultuur, waarbij de eerste een praktijk van rechts zou zijn en de tweede een praktijk van links. Ook de onderzochte cases wekken die indruk: fans die boos zijn over vrouwelijke Ghostbusters en andere alt-right-gelieerde groeperingen die ergens boos over zijn.

Dat onderscheid lijkt mij onterecht. Je zou de MeToo-beweging prima als digitaal burgerwacht-fenomeen kunnen zien. De manier waarop het concept wordt uitgewerkt is toepasbaar op de acties van publieken ongeacht hun politieke kleur. Immers, zoals de auteurs het boek openen: “In nearly any context, people are attentive and judgemental when it comes to the affairs of others” (p. 1).

Noem het burgerwachtpubliek, geen cancelcultuur

Als we huidige, digitale praktijken van aankaarten, beschuldigen en bestraffen willen begrijpen, moeten we onderzoeken hoe mensen dat doen. Het concept burgerwachtpubliek biedt daartoe meer handvatten dan cancelcultuur, onder andere omdat het zo de nadruk legt op de handelingen van specifieke personen die al dan niet georganiseerd zijn. Daarmee is het concept veel meer dan een verwijt – zoals bij cancelcultuur vaak het geval is (zie daarvoor deze en deze column).

* Trottier, D., Gabdulhakov, R., & Huang, Q. (2020). Introducing vigilant audiences. Open Book Publishers.

Dit artikel verscheen eerder op de site van Diep onderzoek.

Welkom op NetwerkMediawijsheid.nl, de nieuwe website van Netwerk Mediawijsheid. Loop je tegen iets aan? Mis je iets? We horen het graag via het Infopunt.