Wat was de rol van sociale en traditionele media tijdens de #BlackLivesMatter-protesten in Nederland? Op woensdag 26 mei volgde ik het online Mediacollege ‘Protest en media: één jaar na #BLM’ van Beeld en Geluid. In dit Mediacollege keken (queer-)activist Naomie Pieter en hoogleraar Jacquelien van Stekelenburg (VU) terug op de rol die media speelden bij de opkomst van de Black Lives Matter-beweging en bij andere protestbewegingen uit het heden en verleden.

Een jaar geleden ging het filmpje van Darnella Frazier waarin George Floyd werd vermoord viral op sociale media. Mensen waren verontwaardigd en deelden massaal oproepen op sociale media om te demonstreren tegen politiegeweld en institutioneel racisme. Deze ophef op sociale media ontging ook de traditionele media niet.

Scholieren op MSN tegen de ‘ophokplicht’

Jacquelien kijkt terug op het allereerste protest in Nederland dat aangekondigd werd via sociale media. Dit gebeurde in 2007, en was een protest tegen de ‘ophokplicht’. Op MSN werden er oproepen gedeeld om te demonstreren tegen de 1040-urennorm in het onderwijs. Het was de eerste keer dat er een protest werd georganiseerd dat niet verbonden was aan een traditionele organisatie. 20.000 middelbare scholieren gingen de dag na de oproep spontaan demonstreren. Er was veel verwarring want er was geen script, geen vaste locatie en geen sprekers aanwezig. Dit maakte het moeilijker om de massa’s mensen in de gaten te houden en te zorgen dat zij in alle veiligheid hun recht op demonstreren kunnen uitoefenen.

Bekijk hier nieuwsbeelden uit 2007 over het protest.

De invloed van sociale media op protesten

Jacquelien noemt drie manieren waarop sociale media protesten en demonstraties in positieve zin heeft veranderd:

1. Sociale media creëert bewustzijn
Een bericht of filmpje op sociale media raakt een gevoelige snaar bij mensen. We worden gezamenlijk boos over iets of raken verontwaardigd over een situatie, en delen het. Het zorgt ervoor dat mensen met elkaar gaan praten.

2. Het mobiliseert mensen
Voorheen werden protesten alleen door traditionele bewegingen georganiseerd, zoals een vakbond. Door sociale media kan iedereen een protest organiseren.

3. Sociale media heeft het demonstreren zelf veranderd
Bij demonstraties zijn tegenwoordig locatie en tijd van losgekoppeld elkaar. Denk aan de BLM-protesten: het eerste protest vond plaats in Amsterdam en vervolgens in elf andere steden. Sociale media zorgt ervoor dat protesten zich kunnen verspreiden en op verschillende locaties kunnen ontstaan.

Keerzijde van sociale media

Helaas heeft het gebruik van sociale media voor protesten ook een aantal keerzijdes, namelijk:

1. Het is moeilijk(er) om de openbare orde te waarborgen
Het is lastig om een demonstratie zo te organiseren dat iedereen zich aan de regels houdt. Op sociale media kan je niet nalopen hoeveel mensen zullen komen opdagen en of iedereen dezelfde oproep heeft gelezen.

2. Het levert minder duurzame connecties op
Mensen gaan naar protesten die in de buurt zijn of waar hun vrienden heen gaan. De ene week kan dat een klimaatprotest zijn en die week daarop een protest tegen racisme. Het is hierdoor niet meer zo dat je een duidelijke achterban hebt. Naomie noemde dat het belangrijk is om niet alleen actie te voeren tijdens een protest, maar ook daarbuiten, zoals door bewustzijn te creëren in je omgeving.

3. Mensen pluggen hun individuele boosheid
Behalve dat duurzaamheid en houdbaarheid een probleem vormen, nemen mensen op sociale media ook hun eigen boosheden en irritaties mee. Jacquelien noemde als voorbeeld de gele hesjes. Demonstranten droegen allerlei verschillende grieven op hun rug. Toen zij op het Binnenhof aankwamen en Rutte naar alle hesjes keek zei hij: “Jullie willen allemaal wat anders. Voor wie moet ik me nu hard maken?” Het is lastig voor politici om te reageren op geïndividualiseerde boosheden.

De verslaggeving rondom #BLM

Het eerste Black Lives Matter protest op de Dam leidde tot veel controverse in de media. Naomie vond dat de invalshoek en woordkeuze vaak maar weinig te maken had met de inhoud van het protest. Krantenkoppen kozen voor de verontwaardiging, zoals dit artikel van Hart van Nederland ‘Een dikke fuck you naar mensen in de zorg’. ‘“Het was wel typerend, want als anti-Zwarte Piet activist ben ik gewend dat de media racisme wegzet of andere frames creëert. Ondanks de coronapandemie is het belangrijk om bij elkaar te komen, omdat politiegeweld en institutioneel racisme moet stoppen.” Afgezien van de kritiek op het protest heeft de traditionele media wel veel bewustzijn gecreëerd. Zo hebben talkshows en het journaal meer aandacht besteedt aan het onderwerp en zo institutioneel racisme binnen Nederland hoger op de politieke agenda gezet. Denk aan de opkomst van Sylvana Simons en Bij1 en de toeslagenaffaire.

Afbeelding van JournalismLab.

Een balans vinden in activisme

Sinds het BLM-protest op de Dam heeft Naomie er veel volgers bij gekregen. Dat zorgde voor een soort prestatiedruk, totdat ze op een gegeven moment dacht: “Nee, ik moet helemaal niks.” Ze is leren begrijpen dat het niet alleen haar taak is om nieuwe volgers te enthousiasmeren om de straat op te gaan – dat is hun eigen verantwoordelijkheid. “Ik heb ook tijd voor mezelf nodig. Ik ben ook maar een mens.” Wel zorgen haar hoeveelheid volgers ervoor dat ze een groter bereik heeft, waardoor ze toch ook actiever op sociale media wil zijn. Haar bereik gebruikt ze voor het organiseren van protesten, het tekenen van petities en om donaties te vragen aan haar volgers.

Sociale media versus traditionele media

Vervolgens werd er aan Naomie gevraagd of sociale media of traditionele media meer invloed heeft. “Ik denk 50/50, alhoewel sociale media veel power heeft. Sociale media weet namelijk traditionele media te beïnvloeden. Het feit dat het ‘open source’ is en iedereen iets kan delen en je dingen live kan meekijken maakt sociale media krachtiger. Alleen het bereik van traditionele media is anders. Veel mensen blijven naar het acht uur journaal kijken. Daar zitten misschien een miljoen mensen te kijken naar televisie in plaats van tienduizend mensen op Facebook.” Toch hoopt Naomie dat sociale media met de tijd een steeds krachtiger middel wordt, ook dankzij een nieuwe generatie aan gebruikers.

Sociale media zorgt ervoor dat protesten gedecentraliseerd georganiseerd kunnen worden, en mensen geïnformeerd worden over maatschappelijke problemen als institutioneel racisme. De wereldwijde BLM-protesten kregen aandacht in traditionele media, wat nog meer bewustzijn creëert over het probleem. Hoewel protesten een sterke boodschap afgeven, blijft activisme niet alleen bij een protest. Behalve fysieke aanwezigheid, is het ook belangrijk om je omgeving te blijven attenderen op het probleem, om zo in je eigen (digitale) omgeving meer bewustzijn te creëren. Deel berichten, vul petities in, doe mee aan een workshop of lezing en blijf jezelf inlezen.