Hoewel het iets beter gesteld is met de mediawijsheid van Nederlanders dan vijf jaar geleden, wordt deze ontwikkeling ingehaald door de razendsnelle manier waarop media en technologie zich ontwikkelen. Het is dan ook van levensbelang dat het netwerk zich hard blijft maken voor een Nederland waarin iedereen mediawijs is, of bezig is dat te worden, betoogt Mary Berkhout-Nio (programmadirecteur van Netwerk Mediawijsheid).

Om te beginnen de cijfers. Want hoe is het gesteld met de mediawijsheid in Nederland? Met die vraag ging Kantar Public voor ons aan de slag. Uit dit onderzoek blijkt onder meer dat:

• 58% van de volwassen Nederlanders boven de 18 jaar (8,4 miljoen mensen) is onvoldoende mediawijs.
• Onder jongeren tussen de 12 en 18 jaar is dit aantal 0,7 miljoen.
• In totaal zijn dus bijna 9,1 miljoen Nederlanders onvoldoende mediawijs

> Het complete onderzoek van Kantar Public lees je hier
> Download hier het persbericht n.a.v. het onderzoek

Ontwikkelingen in sneltreinvaart

Op het eerste gezicht zie je een positieve ontwikkeling ten opzichte van 2018, toen een vergelijkbaar onderzoek werd gedaan onder volwassenen en jongeren. Het niveau van mediawijsheid werd toen vastgesteld op basis van het Mediawijsheid Competentiemodel uit 2012.

“We zien dat mensen weliswaar mediawijzer zijn geworden, mede door de coronapandemie, maar het is lastig bij te blijven omdat het digitale medialandschap zo snel verandert”, aldus Mary. “Dit geldt voor alle lagen van de samenleving. Er gebeurt ook zo veel met media. Denk alleen al aan de opkomst van generatieve AI, zoals ChatGPT. De steeds geloofwaardiger wordende deepfakes, de stroom aan nieuwe apps die erbij komen en ga zo maar door.”

Het omgaan met media wordt voor veel mensen steeds ingewikkelder

“Het omgaan met media wordt voor veel mensen steeds ingewikkelder. Download je die app nu wel of niet, durf je op die link te klikken, maak je een account op TikTok of houd je het bij Facebook? Allemaal keuzes waar veel mensen de gevolgen niet van kunnen overzien en dat maakt ze onzeker. En dat mensen het tempo niet meer kunnen volgen, speelt in alle lagen van de samenleving.”

“Mediawijsheid is belangrijker dan ooit en gaat verder dan alleen digitale vaardigheden; het gaat om grip hebben op complexe zaken die om je heen gebeuren, om bij te blijven en mee te kunnen komen. Mediawijsheid gaat in de eerste plaats om het plezier en profijt dat je kunt beleven met media. Maar het heeft ook een serieuze kant en dat gaat om het grip kunnen houden op complexe zaken die in media om je heen gebeuren, om bij te blijven en mee te kunnen komen in de samenleving. Het is cruciaal dat er geen kloof ontstaat, dat we elkaar blijven begrijpen. Dat vergt een leven lang leren, kritisch denken en actieve betrokkenheid met media.”

Gebrek aan een kritische houding

Het onderzoek van Kantar-Public laat verder zien dat Nederlanders nog te weinig kennis hebben over hoe media tot stand komen. Zo is het opvallend dat 77% van de Nederlanders niet nadenkt over verdienmodellen van internetbedrijven, zoals bijvoorbeeld de advertentie-inkomsten via zoekmachines. 70% denkt niet na over de kleuring van het nieuws.

Meer dan de helft van de volwassenen lijkt niet bezorgd te zijn over nepnieuws en desinformatie, een percentage dat nog hoger is onder jongeren

“Het is cruciaal om kritisch te zijn over wat ons online wordt voorgeschoteld, omdat er bijna altijd een commercieel of politiek belang achter schuilgaat. Ons onderzoek laat zien dat bijna de helft van de Nederlanders geneigd is om op de eerste zoekresultaten van bijvoorbeeld Google te klikken. Ze realiseren zich echter niet dat hier een verdienmodel aan verbonden is en dat het niks zegt over de betrouwbaarheid van de resultaten. Vaak realiseren mensen zich niet dat ze ongemerkt worden gebruikt door commerciële organisaties.”

De hoeveelheid cybercriminaliteit, inclusief phishing, is sinds 2018 verdrievoudigd. Desondanks geeft vier op de tien volwassenen nog steeds geen prioriteit aan online veiligheid of cybercriminaliteit. Bovendien lijkt meer dan de helft van de volwassenen niet bezorgd te zijn over nepnieuws en desinformatie, een percentage dat nog hoger is onder jongeren. Meer dan 60% van de jongeren denkt niet na over internetveiligheid, cybercriminaliteit, nepnieuws of desinformatie. Daarnaast geeft iets minder dan de helft van de volwassenen aan dat ze niet weten hoe ze nepnieuws kunnen herkennen.

Een gezonde digitale balans

Ook de worsteling met een gezonde digitale balans komt duidelijk uit het onderzoek naar voren. Zo vindt 40% van de jongeren zichzelf door hun mediagebruik minder productief in het dagelijks leven dan zij zouden willen. Dat is een fors verschil met volwassenen, waar dat aantal slechts 19% is. Ook worstelen jongeren met het aanpassen van hun gedrag wanneer mediagebruik te ongezond wordt. Bijna 60% geeft aan hier niet toe in staat te zijn, tegenover 40% van de volwassenen.

Jongeren ervaren een afname in productiviteit door mediagebruik en spreken daar weinig over

Jongeren ervaren niet alleen een afname in productiviteit door mediagebruik, maar er wordt ook weinig over gesproken. Meer dan de helft van de jongeren denkt niet na over de digitale omgangsvormen (56%) en drie op de vijf jongeren bespreekt dit probleem niet met anderen.

Plannen van Netwerk Mediawijsheid

“Uit het onderzoek van Kantar Public blijkt dat mediawijsheid meer nodig is dan ooit. We staan als 15-jarig netwerk voor een opgave die alleen maar groter wordt. We zullen niet alleen aan de mediawijsheid van mensen moeten werken, zodat zij meer plezier, grip en profijt gaan ervaren van hun mediagebruik. Maar we mogen hierin vooral ook niet de rol van media zelf vergeten en zaken aan gaan pakken zoals social engineering, dark patterns en de snelle verspreiding van desinformatie.”

“In 2024 starten we met een nieuw vijfjarenplan. Waarmee het netwerk zich gaat inzetten voor meer grip, plezier en profijt in de mediasamenleving voor iedereen en uitdagingen rondom desinformatie, digitale balans en sociale omgangsvormen gaat aanpakken. Binnen ons sterke netwerk gaan we lerende deelnetwerken opzetten die met de verschillende thema’s aan de slag gaan en aanpakken te ontwikkelen. We nodigen al onze netwerkpartners uit om hierin mee te denken en te doen!”