Aan het begin van de pandemie onderzocht SETUP met ontwerpers de maatschappelijke impact van corona-apps. Anderhalf jaar later is het menens. Voor een bezoekje aan restaurant, kroeg, voorstelling of concert is een groen vinkje (de ‘coronapas’) verplicht.

Wat voorheen ondenkbaar was, behalve in landen als China, is nu ook bij ons een werkelijkheid. “Even je vinkje laten zien bij de ingang en klaar, lekker boeiend.” Lekker boeiend? Zeker boeiend! Dit is wat er op het spel staat:

1. Normalisering

De coronapas voor een bezoekje aan de horeca of culturele sector normaliseert het vragen naar iemands medische status. Ook als digitale toegangsbewijzen weer verdwijnen, heeft in de hoofden van veel burgers en bestuurders al een normaliseringsproces plaatsgevonden. In de loop der jaren zijn steeds meer barrières doorbroken, van telecommunicatie en biometrische gegevens tot aan het monitoren van burgers op sociale media. Het mogen vragen naar iemands medische status, een van de weinige barrières die nog overeind stond, wordt nu omver geworpen. Een snelle QR-scan is een frictieloze en abstracte handeling, waardoor het normaler lijkt om iemand “gewoon even” je medische status te laten zien.

2. Polarisering

Ruim 75% van de Nederlandse samenleving is gevaccineerd. Dit betekent dat de noodzakelijke vaccinatiegraad is behaald en een paar procent extra gevaccineerden nog maar weinig verschil maakt voor de druk op de zorg en verdere verspreiding van het virus. Het op de valreep verplichten van QR-bewijzen voor horeca en cultuur is vanuit dit oogpunt disproportioneel. Het creëert een onnodige tweedeling die groepen tegenover elkaar zet. Vaccinweigeraars zijn geen homogene groep maar worden wel zo behandeld. Ze worden buitengesloten en ten onrechte weg gezet asociaal. Daarnaast worden bepaalde sectoren onevenredig getroffen. De evenementenbranche spant een kort geding aan: waarom mogen we wel Formule1 racen maar niet raven? Ook horecabazen komen in verzet: “Wij zijn een gastvrijheidsbranche. Bovendien hebben we niet de capaciteit om QR-codes te scannen”.

“Is de volgende stap dat we ook voor minder ernstige virussen de QR-bewijzen uit de kast halen? Welke risico’s vinden we straks nog acceptabel?”

3. Hoe gaat het verder?

De geschiedenis leert dat technologie vaak voor andere doeleinden wordt ingezet dan het oorspronkelijk beoogde doel. Het initiële doel van de coronapas (coronabestrijding, al is er geen bewijs dat zo’n pas ook echt werkt tegen virusverspreiding en lijkt het vooral een economische maatregel) kan de weg vrijmaken om ook bij andere ziektes en gelegenheden zo’n ingrijpend controlesysteem op te tuigen. Zo maken ziekenhuizen zich zorgen over de komende griepgolf omdat we geen weerstand hebben opgebouwd. Is de volgende stap dat we ook voor minder ernstige virussen de QR-bewijzen uit de kast halen? Welke risico’s vinden we straks nog acceptabel? En wat betekent dit voor ons toekomstige immuunsysteem?

4. Tijdelijk of permanent

Er zijn geen heldere afspraken gemaakt bij welke omstandigheden de pas weer mag worden afgeschaft. Ook is onduidelijk of de pas weer tevoorschijn komt zodra er een derde of vierde prik wordt ingevoerd. Daarnaast weten we dat tijdelijke maatregelen – vooral wanneer het om surveillance gaat – een permanent effect kunnen hebben. De geschiedenis leert dat het naïef is om te denken dat je extra surveillance maatregelen later nog gemakkelijk kunt terugschroeven. Zo maakte de achteraf niet zo tijdelijke Patriot Act het mogelijk dat Amerikaanse burgers tot op de dag van vandaag makkelijker worden afgeluisterd. De meest ingrijpende wetswijzingen werden pas ver na 9/11 doorgevoerd. Ook bij corona zien we dat in de staart van de pandemie de controlesamenleving nog meer wordt uitgebouwd in plaats van afgebouwd.

5. Noodzakelijk?

Het inperken van onze grondrechten mag alleen wanneer de noodzakelijkheid daarvan is aangetoond. Dat IC’s overlopen wanneer een kleine groep ongevaccineerden ongetest een café of voorstelling mogen bezoeken, valt niet aan te tonen. Toch wordt nu een maatregel ingezet die ongevaccineerden anders behandelt dan gevaccineerden. Dit tast het gelijkheidsbeginsel aan.

Tot slot

Mark Rutte zei aan het begin van de pandemie “Met 50% van de kennis nemen we 100% van de beslissingen”. Op dit moment kunnen we zeggen: we gaan een fase in waarbij we 100% van de samenleving blootstellen aan verregaande controlesystemen en surveillance, terwijl minder dan 15% van de mensen nog een substantieel, veelal eigen gekozen risico loopt.

We hebben niet door hoe onze samenleving verandert in een Brave New World.

Hoe veilig kunnen en willen we zijn? Die frictieloze groene vinkjes lijken onbenullig, maar ondertussen hebben we niet door hoe onze samenleving steeds meer verandert in een Brave New World. Nu klinkt zo’n brave nieuwe wereld sommigen als muziek in de oren, maar in een verregaande technologische controle- en surveillance samenleving valt bijzonder weinig te leven. Spontaniteit, solidariteit en vertrouwen maken plaats voor voorspelbaarheid, wantrouwen, onverdraagzaamheid en robotisch gedrag. Welkom in de corona-controlesamenleving.

Update 21/9/21: Mensen die een valse QR-code hebben aangemaakt voor hun coronapas, kunnen die blijven gebruiken. De code kan in de CoronaCheck-app niet worden ingetrokken omdat dat technisch niet mogelijk is.

Dit artikel verscheen eerder op SETUP.