Net als voorgaande jaren faciliteerde Netwerk Mediawijsheid in 2024 een stimuleringsregeling voor diverse projecten om mediawijsheid te stimuleren. Deze maal was het thema ‘weerbaarheid tegen desinformatie’. Er was zoals altijd een mooi aanbod aan deelnemende initiatieven, zoals een workshop nepnieuws herkennen voor senioren, een tool om nieuwswijsheid  beter meetbaar te maken en een serie lezingen op Aruba. Hoe verging het deze initiatieven, en wat kunnen partners van hun aanpak opsteken? In deze reeks spreken we de organisaties achter de gehonoreerde initiatieven. Vandaag: Ellen Droog van de Vrije Universiteit.

Deze partij heeft de stimuleringsregeling ingezet voor de ontwikkeling van een misinformatie-tool om nieuwswijsheid meetbaar te maken.

Hoe zijn jullie op het idee voor dit project gekomen?

“Vanuit ons onderzoek naar misinformatie stelde wij onszelf de vraag: kunnen mensen misinformatie herkennen en lukt het hen om er weerstand tegen te bieden? Een belangrijke factor daarbij is nieuwswijsheid. Hoe nieuwswijzer iemand is, hoe beter diegene met misinformatie kan omgaan. Vaak wordt geprobeerd om die nieuwswijsheid te versterken met interventies, zoals trainingen of educatieve programma’s. Maar om te weten of deze interventies ook echt effectief zijn, moet je natuurlijk wel goed kunnen meten of mensen daar ook echt nieuwswijzer van worden.

“Wij vonden dat er een betere manier moest zijn om nieuwswijsheid op een objectievere manier te meten.”

Al snel merkten we dat er in de wetenschappelijke literatuur wel allerlei manieren bestaan om nieuwswijsheid te meten, maar dat die vaak niet goed aansluiten bij wat wij onder nieuwswijsheid verstaan. Sommige metingen waren bijvoorbeeld heel sterk op de Amerikaanse context gericht, anderen richtten zich meer op het bekritiseren van nieuws en nieuwsproductie dan op het herkennen en begrijpen ervan. Er waren ook vragenlijsten die mensen simpelweg vroegen of ze zichzelf na een training nieuwswijzer voelden, maar dat is natuurlijk niet zo objectief.

Ook in 2025 organiseert Netwerk Mediawijsheid een stimuleringsregeling. Die staat in het teken van de mediawijze inzet van AI. Benieuwd naar de voorwaarden van deze regeling? Kijk dan hier

Wij vonden dat er een betere manier moest zijn om nieuwswijsheid op een objectievere manier te meten. Daarnaast vonden we het belangrijk dat dit ook goed toepasbaar moest zijn op de Nederlandse context. Zo ontstond het idee om een nieuwe schaal te ontwikkelen die werkt als een soort quiz met echte kennis- en vaardigheidsvragen. Daarmee hopen we een betrouwbaarder beeld te krijgen van hoe nieuwswijs mensen daadwerkelijk zijn.”

Wat vind je de belangrijkste les die je van dit project geleerd hebt?

“De belangrijkste les die we hebben geleerd, is hoe groot de invloed van taal is. Woorden die voor ons heel vanzelfsprekend lijken, kunnen door anderen heel anders worden opgevat. Daardoor ontstaan er gemakkelijk misvattingen. Het vinden van de juiste woorden en toon bleek echt een kunst. Daarom hebben we onze vragen niet alleen aan experts voorgelegd, maar ook aan mensen uit de doelgroep, om te toetsen hoe de vragen daadwerkelijk werden begrepen en ervaren.

Daarnaast realiseerden we ons – onder andere tijdens de Netwerk Mediawijsheid Kennisdag – hoe groot de groep mensen in Nederland is met een lage functionele geletterdheid. Onze vragenlijst bleek voor hen eigenlijk niet geschikt. Dat was een belangrijk inzicht, juist omdat het voor deze groep vaak extra belangrijk is om nieuwswijsheid te versterken. Daarom zijn we nu ook bezig met het ontwikkelen van een aangepaste versie die beter aansluit bij deze doelgroep.”

Hoe hebben jullie de stimuleringsregeling ingezet om jullie project te verbeteren?

“We hebben de stimuleringsregeling vooral gebruikt voor het ontwikkelen van onze nieuwe schaal. Het opstellen van goede ‘quizvragen’ kost namelijk veel tijd. Je begint met een grote hoeveelheid vragen en houdt uiteindelijk alleen de beste over. Daarnaast moesten we de vragenlijst uitgebreid testen om te kijken of deze betrouwbaar en valide is. Daarvoor hadden we veel deelnemers nodig die de lijst wilden invullen. Omdat de vragenlijst behoorlijk lang was (je kunt het een beetje vergelijken met een tentamen), hebben we deelnemers hiervoor ook gecompenseerd. Zo konden we voldoende mensen bereiken om goed te beoordelen welke vragen wel en niet werkten.”

Wat is het advies dat je aan netwerkpartners mee wilt geven als ze zelf met dit thema aan de slag willen?

“Ons belangrijkste advies is: test echt de effectiviteit van je interventies! Het is heel waardevol om te weten of een aanpak ook daadwerkelijk werkt. Weet je niet waar je moet beginnen? Onderzoekers denken graag met je mee.

Zorg dat interventies bijdragen aan vertrouwen in nieuws. Nieuwswijsheid draait er niet om dat mensen alles in twijfel trekken, maar dat ze leren onderscheiden welke informatie betrouwbaar is en welke niet. Het gaat dus om weerbaarheid in plaats van wantrouwen: we moeten mensen helpen om bronnen kritisch te beoordelen en toch vertrouwen te houden in goede journalistiek.

En tot slot: maak gebruik van elkaars expertise. Binnen het netwerk is veel kennis aanwezig, en juist door ervaringen en materialen te delen versterk je elkaar en hoef je niet steeds opnieuw het wiel uit te vinden. Betrek ook zo vroeg mogelijk de doelgroep zelf. Zo zie je sneller wat wel of niet aanslaat.”

Lees meer

Netwerk Mediawijsheid faciliteert jaarlijks meerdere initiatieven voor de stimuleringsregeling. Benieuwd naar andere initiatieven die zijn voortgekomen uit de vorige edities?

• Challenge 2022 – Project Bubbelvanger
• Challenge 2022 – Kwartetspel Sociaal Digitaal
• Challenge 2022 – Expeditie Filterbubbel