Bijna driekwart van de jongeren geeft aan minder met de telefoon bezig te willen zijn, maar lessen op school over smartphoneverslaving kunnen ze niet meer aanhoren. Jongeren denken dat ze behoorlijk mediawijs zijn, maar onderzoek spreekt dat tegen. Daarin zit een aardige uitdaging voor ouders en docenten anno 2017. Het zijn enkele constateringen uit de expertsessie die vorige week door Mediawijzer.net georganiseerd werd in de aanloop naar de publicatie van het rapport Vanzelf Mediawijs? 2017. Vijfentwintig experts bogen zich over de resultaten van het onderzoek en de vraag ‘Wat is er nodig om jongeren (van)zelf mediawijzer te laten worden?’.

Bij de expertsessie was een brede vertegenwoordiging van experts aanwezig. Allen werkzaam met, of voor jongeren maar vanuit verschillende werkvelden; van jongerenmedia tot aan politie. Met hen werd vanuit verschillende perspectieven gekeken naar de uitkomsten van het rapport. Een rode draad die in de interactie zichtbaar werd: ‘We moeten jongeren in hun vrije tijd vooral vrijlaten om zelf kennis en vaardigheden te ontwikkelen. Maar om te zorgen dat ze daarin verder komen, moeten we vanuit opvoeding en onderwijs meer inspireren en reflecteren’.

De onderzoekers van The Choice marktonderzoek & advies presenteerden de highlights van het onderzoek. Daarna werden in twee aanvullende presentaties uitkomsten gedeeld uit de, eveneens vorige week gepubliceerde Monitor Jeugd en Media 2017 en verslag gedaan van interviews met schoolbesturen en docenten rondom mediawijsheidbeleid op school. De experts namen de inzichten, vragen en aanknopingspunten vervolgens mee naar één van de drie brainstormsessies: onderwijs, opvoeding of onderzoek. Lees in dit artikel een samenvatting van wat er volgens hen goed gaat, beter kan en wat dit betekent voor ouders en docenten.

Leren in de vrije tijd

Vroeger toen wij buiten voetbalden en rondhingen waren we vrij van onze ouders en konden we zelf ontdekken. Het is goed dat de meeste ouders jongeren ook online behoorlijk vrijlaten om te ontdekken en te experimenteren. Daar hoort uiteraard bij dat je regels stelt en inzichten geeft over veilig en verstandig gebruik van (sociale) media. Jongeren overzien immers nog niet alle gevolgen. Ouders en school zijn er de afgelopen jaren in geslaagd een stevige basis neer te zetten; jongeren dreunen moeiteloos alle ‘gevaren’ en regels op. Maar er komt een moment dat je moet stoppen met alleen vertellen wat niet mag. De voortdurende herhaling bevestigt jongeren in hun gevoel dat ze alles al weten. Het gesprek moet zich veel meer richten op inspireren, motiveren en reflecteren. Jongeren verrassen met nieuwe mogelijkheden van media, hen uitdagen verder te kijken dan hun neus lang is. Hen kortom op een positieve manier laten voelen dat er nog van alles te leren is, aldus de experts.

Leren door gewoon te doen

Jongeren leren online voornamelijk door uit te proberen en te ervaren: ze lopen tegen iets aan, reageren daarop en weten het vervolgens voor een volgende keer. Het maakt hen handig en geeft zelfvertrouwen. Een mooie manier, vinden de experts. Wellicht kan het onderwijs in het algemeen meer gebruikmaken van deze manier van leren.

Wat betreft mediawijsheid is de keerzijde hiervan dat jongeren zo niet het idee hebben dat ze iets missen. Als ze niet ‘vanzelf’ in nieuwe situaties terechtkomen waarin ze nieuwe kennis en vaardigheden kunnen ontwikkelen, missen ze leermomenten en ervaren ze ook niet dat ze nog iets te leren hebben. Hier ligt dus een taak voor opvoeders, zowel op school als thuis.

Kansen om te prikkelen

Het gesprek met jongeren lijkt een sleutel tot meer mediawijsheid. Uit Vanzelf Mediawijs? 2017 blijkt dat jongeren hoger scoren op mediawijsheid als zij ervan overtuigd zijn dat zij nog niet alles weten, kunnen leren van anderen en hulp durven vragen. Jongeren verwachten hierin wel degelijk meer van hun ouders en docenten te kunnen leren. Ze willen het dan wel graag over andere onderwerpen hebben dan de online gevaren. Bijvoorbeeld over wat likes en reacties op sociale media met je doen. Of over zelf (online) media maken, het gebruik van Google, hoe je een goed profiel neerzet, hoe je nepnieuws herkent en hoe je een netwerk opbouwt en onderhoudt. Een verrassende uitkomst, vinden de experts. Dit biedt werkelijk kansen om met jongeren in gesprek te raken en hen dan ook te laten ervaren dat zij nog iets te leren hebben.

Vanzelf Mediawijs? 2017 geeft een paar concrete aanknopingspunten over hoe jongeren graag leren. Bijvoorbeeld van echte verhalen, met elkaar in gesprek zijn en, zoals eerder aangegeven, door te doen. Luister dus naar hoe zij dit zelf zien. Vraag je als volwassenen ook af wat jij kunt leren van jongeren op online gebied. Als dit lukt op een manier die aansluit bij hun behoeften, ontstaat daar een kans om hen een stap verder te brengen.

Scholen over mediawijsheid

Veel scholen zien het belang van mediawijsheid wel, maar missen tijd en urgentie om er echt mee aan de slag te gaan. Het staat daardoor niet hoog op de prioriteitenlijst. Incidenten waarbij sociale veiligheid in het gedrang is (zoals online pesten of een verspreide naaktfoto) zijn doorgaans aanleiding om wel aandacht aan mediawijsheid te besteden. Maar structureel is dat dus niet. Dat duurt ook nog wel even: vanaf 2019 wordt mediawijsheid pas verplicht op scholen. Een belangrijke vraag is of mediawijsheid een apart vak moet zijn of juist geïntegreerd in alle vakken. Voorlopig is aandacht voor mediawijsheid in ieder geval nog incidenteel en vooral afhankelijk van enthousiaste docenten. Er bestaan grote verschillen tussen docenten. Sommige zijn mediawijs, andere helemaal niet. Sommige voelen weerstand, andere zijn onzeker over wat zij leerlingen kunnen bieden. Als we willen dat docenten leerlingen uitdagen en inspireren, is het nodig hen meer handvatten te geven waarmee ze met meer vertrouwen dat gesprek kunnen voeren. Lesmateriaal bijvoorbeeld, maar ook scholing zodat ze hun eigen kennis en vaardigheden kunnen vergroten. Het is wenselijk om die dan op te nemen in het Lerarenregister.

Hoe groot mag de digitale kloof zijn?

Een zorgelijk punt is dat het volgens de Monitor Jeugd en Media 2017 niet best gesteld is met de informatievaardigheden van jongeren, aldus de experts. Vaardigheden, zoals bijvoorbeeld informatie kunnen vinden, combineren en verwerken, zijn immers belangrijk om te kunnen participeren in een gedigitaliseerde samenleving: nu en later. Het is een concreet voorbeeld dat het belang illustreert om jongeren zowel vanuit de thuis- als schoolsituatie te helpen.

Net als met andere kennis en vaardigheden geldt dat er thuis een belangrijke basis gelegd kan en moet worden. Het is een goed idee om op de basisschool al met digitale geletterdheid te beginnen en in kaart te brengen welke vaardigheden leerlingen thuis meekrijgen. Dan wordt duidelijk wat scholen kunnen doen om de digitale geletterdheid te ontwikkelen tot een maatschappelijk acceptabel niveau.

Uit beide onderzoeken blijkt dat vooral vmbo’ers achterblijven. De experts vragen zich af welke verschillen we hierover als samenleving moeten accepteren tussen leerlingen van verschillende niveaus. Kan iedereen wel even mediawijs zijn? En: is goed en kritisch leren zoeken en je weg online vinden een vaardigheid die iedereen tot op zekere hoogte moet leren op school? Als we dat willen, moet er meer aandacht voor komen in het onderwijs. Voor praktijk- en vmbo-scholen kan dit een grote uitdaging zijn, denken de experts gezien de problematiek en leerachterstanden van sommige vmbo-leerlingen. Maar niets doen is geen optie. Dat leidt tot een groep lager opgeleiden met een mediawijsheidachterstand en een digitale kloof die steeds groter wordt.

Aanknopingspunten voor vervolgonderzoek

Volwassenen nemen de online wereld volgens de jongeren vaak veel te letterlijk en te serieus. Zoals bijvoorbeeld bij vervelende situaties die zij meemaken en waar ze hun schouders over ophalen. Ze blokkeren iemand gewoon. Experts vragen zich af of dit het hele verhaal is. Doen ze zich daarmee misschien stoerder voor dan ze zijn? Accepteren ze met die oplossing ook iets dat ze eigenlijk niet oké vinden? Is blokkeren in hun beleving de beste manier of is het wellicht de enige manier die ze kennen? Wat kunnen ze nog leren over online omgangsvormen en hoe zit het werkelijk met coping skills? In het verlengde daarvan is digitaal burgerschap ook een goed onderwerp om meer onderzoek naar te doen.

Jongeren kunnen moeiteloos het rijtje ge- en verboden op internet opdreunen, maar in hoeverre passen ze die do’s en don’ts ook daadwerkelijk toe? Wanneer en op welke leeftijd kunnen we jongeren laten inzien dat zij nog wel iets te leren hebben? Wat zijn bijvoorbeeld de leeftijd- en ontwikkelingsfasen voor onderwerpen als filterbubbels, media-effecten en nepnieuws? Wat zijn werkelijk goede leerstrategieën voor het puberbrein wat betreft digitale jeugdcultuur, reflectie en motivatie? Hoe kunnen wij jongeren helpen hun telefoon anders te gebruiken zonder te vervallen in preken over verslaving?

Experts geven aan dat de manier waarop ouders en docenten hun rol nu invullen hoogstwaarschijnlijk ingegeven wordt doordat ook zij de mediawijze vaardigheden van jongeren overschatten. Maar daarnaast zijn zij misschien ook onzeker over hun eigen kennis en vaardigheden of zijn ze bang dat hun kinderen niets van hen willen leren. Het zou boeiend zijn dit nader te onderzoeken en meer zicht te krijgen op hoe zij tegen die andere rol aankijken. Zien ze het belang wel? Voelen zij drempels? Welke behoefte hebben ze om zelf meer te leren over online media of digitale geletterdheid? Waarom beperken ouders en docenten zich vooral tot ‘veilig en verstandig’?

Op weg naar Generatie Mediawijs

De eerste stap is gezet om de inzichten van het onderzoek te vertalen naar concrete handvatten voor ouders en docenten waarmee ze jongeren kunnen ondersteunen om mediawijzer te worden. De komende tijd zetten we verdere stappen. We nodigen iedereen van harte uit mee te denken en aanvullende ideeën en inzichten met ons te delen. Op die manier werken we samen aan een belangrijk doel: het helpen opgroeien van ‘Generatie Media’ naar ‘Generatie Mediawijs’.

» Download Vanzelf Mediawijs? 2017
» Download Technische verantwoording Vanzelf Mediawijs? 2017
» Meer informatie over Monitor Jeugd en Media 2017 + interview Remco Pijpers over het onderzoek