We zijn hard op weg naar een samenleving waarin je permanent in de gaten wordt gehouden en je niet meer weet wie op welk moment met jou meekijkt. Dat heeft impact op de manier waarop we met elkaar omgaan, ons mens- en zelfbeeld en dus de hele samenleving. De sociale waarde van privacy verdient meer alertheid, ook als je denkt dat je niets te verbergen hebt. Maar hoe beschermen we ons tegen de schaduwkanten van de surveillancemaatschappij? En hoe kunnen we de surveillancemaatschappij vóór in plaats van tegen ons laten werken?
In deel 3 van deze serie spreken een kunstenaar en een wetenschapper met elkaar over surveillance. Richard Vijgen is designer en legt zich toe op de hedendaagse informatiecultuur. Hij werkte o.a. mee aan The Embassy of Data, om het publiek vraagstukken rondom dataverzameling te laten begrijpen en ervaren. Beate Roessler is hoogleraar ethiek aan de Universiteit van Amsterdam en lid van het Amsterdam Platform for Privacy Research.
Deze (podcast)reeks is onderdeel van het tienjarig jubileum van Netwerk Mediawijsheid. Sinds het Netwerk Mediawijsheid in 2008 werd opgericht, is de noodzaak om te investeren in mediawijsheid eerder groter dan kleiner geworden. Mediawijsheid is van toenemend belang voor een goed functionerende samenleving en democratie. Ook is het steeds bepalender voor individueel welbevinden. Nog lang niet alle Nederlanders profiteren evenveel van de digitalisering en medialisering van van de samenleving. Mediawijsheid helpt om die kloof te dichten.
Na tien jaar Netwerk Mediawijsheid zit ons werk er dus nog niet op. Voor een inspirerende start van een nieuw decennium mediawijsheid brachten we drie gerenommeerde wetenschappers en drie kunstenaars samen om drie actuele thema’s te bespreken. Het leverde boeiende tweegesprekken op. Lees of luister ook #1 over gamification en #2 over artificial intelligence.
Privacy is niet alleen een taak van de gebruiker
Door de toenemende digitalisering worden veel dingen steeds abstracter en onzichtbaarder, signaleert Richard. “Je ziet dat naarmate processen in de samenleving digitaler worden, ze steeds meer uit het zicht verdwijnen en abstracter worden.” Met als gevolg dat we steeds beter moeten gaan nadenken over wat daar nou precies gebeurt. Hebben we in deze veranderende wereld andere vaardigheden nodig dan vroeger? Je privacy beschermen op internet – bijvoorbeeld wanneer je iets koopt – is niet zo moeilijk, stelt Beate. “Het is namelijk bijna niet mógelijk om je privacy te beschermen op internet.” Stem je niet in met de manier waarop je gegevens gebruikt worden, dan kun je je aankoop simpelweg niet voltooien. “De meeste mensen zeggen dan ook gewoon ‘ja, doe maar’, en daar kun je ook bijna niets aan veranderen. Je hebt geen special skills nodig om dat te voorkomen. Wat we eigenlijk nodig hebben is een betere bescherming van de privacy vanuit de bedrijven zelf, en niet vanuit de mensen die het gebruiken.”
Beate vind het belangrijk om te zien dat het geen individuele problemen zijn, maar politieke en economische problemen. “Je kunt mensen niet verwijten dat ze dingen kwijtraken op internet als er geen mechanismen zijn om hun privacy te beschermen. Dat is niet alleen hun eigen taak. De techniek is inmiddels zo ver dat we erop moeten kunnen vertrouwen dat de overheid iets doet om onze privacy te beschermen”. Bijvoorbeeld in het geval van Facebook en Cambridge Analytica. Ze is dan ook groot voorstander van de nieuwe privacywetgeving.
Data Panorama – Richard Vijgen. Een visualisatie van de gegevensverzameling in het publieke domein in Eindhoven.
De keerzijde van de smart city en algoritmes
Voor Richard zijn data een materiaal om de abstract geworden processen weer zichtbaar te maken. Daarmee wil hij zorgen dat mensen zich meer betrokken voelen bij dit soort ontwikkelingen. Bijvoorbeeld als het gaat om smart city infrastructuur: denk aan sensoren, camera’s en microfoons die gebruikt worden om te meten wat er in een stad aan de hand is, met als doel om processen beter en efficiënter te laten verlopen. “Het idee is dat dat ook voor de burger allerlei voordelen oplevert.” Echter is het, doordat zulke apparatuur vaak verstopt is, moeilijk een beeld te vormen van wat er nu echt gebeurt. Zijn doel is dan ook om te zorgen voor een soort begrip of relatie tussen de bewoners van de stad en de technologie. Hij ziet namelijk ook dat het optimaliseren van processen in een stad zinvol kan zijn; bijvoorbeeld bij het ophalen van het vuilnis.
Maar met alle verzamelde data in zo’n stad wordt het ook mogelijk om mensen te sturen, signaleert Beate. “Daar word ik zenuwachtig van.” Ook Richard ziet die keerzijde. “Zeker wanneer zo’n systeem dusdanig abstract is dat je zelf niet in de gaten hebt dat je gestuurd wordt.” Beate vindt het essentieel dat we informatie krijgen over welke gegevens worden verzameld, hoe en met welk doel. En dat we kunnen begrijpen welke impact het verzamelen van data en het beïnvloeden van mensen heeft. Als voorbeeld noemt ze discriminatie: “het uitsluiten van bepaalde mensen, zonder dat ze het zelf doorhebben. Of zonder dat de mensen die geprivilegieerd zijn, doorhebben dat andere groepen mensen buitengesloten worden.” De smart city kan voordelen bieden, “maar uiteindelijk is de stad van ons en niet een bedrijf dat geld wil verdienen”.
“Mensen worden meer gezien als studieobjecten dan als belanghebbenden.”
Privacyparadox
Het op grote schaal verzamelen van data, levert dus problemen op waar we ons bewust van moeten zijn, benadrukt Beate. En dat het niet altijd even transparant is hoe data precies gebruikt worden, ondervond Richard tijdens zijn onderzoek voor een project rondom Eindhoven als smart city. Het opvragen van de door of in opdracht van de gemeente verzamelde data, was nog niet zo gemakkelijk. “Vaak werd dat met het oog op privacy geweigerd. Een paradox: het gaat over de mensen die in de stad wonen, maar zij mogen zelf niet weten welke informatie over hen verzameld wordt en welke beslissingen op basis van die informatie gemaakt worden. Hoewel het lijkt alsof zo’n smart city er ten behoeve van inwoners is, zijn zij er eigenlijk maar in heel beperkte mate deelnemer in. Ze worden veel meer als studieobject gezien dan als belanghebbende.”
Zijn er dan alleen maar redenen om somber te zijn? Dat niet, stelt Beate: “Je moet de voordelen zien. Pas als je die goed bekijkt kun je ook echt goed kijken naar de nadelen en gevaren.”
Deze podcast is onderdeel van een uitgave van Netwerk Mediawijsheid met medewerking van Marleen Huysman (Vrije Universiteit), Roos Groothuizen (Roos.gr), Koert van Mensvoort (NextNature.net), Willem-Jan Renger (Hogeschool voor de Kunsten Utrecht), Beate Roessler (Universiteit van Amsterdam) en Richard Vijgen (Richardvijgen.nl). Concept & productie: LBL
Reacties worden eerst goedgekeurd door de redactie.