Veel netwerkpartners besteden deze week aandacht aan De week tegen Pesten. Die week staat in het teken van het thema Grapje! Moet toch kunnen? Scholieren en docenten gaan tijdens deze week in gesprek over humor. Want, wat voor de één grappig is, kan voor de ander bijvoorbeeld grensoverschrijdend zijn. Maar wie bepaalt waar die grens ligt?

Een ingewikkelde vraag. En ééntje waar Patricia van Rijswijk regelmatig mee bezig is. Patricia ontwikkelde voor Beeld & Geluid de workshop De grens van de grap. Tijdens deze workshop onderzoeken VO- en MBO-leerlingen samen of er grenzen van satire zijn en zo ja, waar die grenzen dan liggen. Een belangrijke vorm van humor, zo legt Patricia uit. “Het is een middel om machthebbers een spiegel voor te houden waardoor je gevoelige onderwerpen bespreekbaar maakt.”

“Het is een middel om machthebbers een spiegel voor te houden waardoor je gevoelige onderwerpen bespreekbaar maakt.”

Waar gaat de workshop precies over?

“We willen dat studenten na de workshop het belang van satire inzien. Dat ze begrijpen waarom het gemaakt wordt en wat de effecten ervan zijn. Maar ook dat ze een eigen standpunt in kunnen nemen er over in gesprek kunnen gaan. En natuurlijk dat ze satire kunnen nuanceren en onderscheiden van desinformatie.” 

“Dit doen we bijvoorbeeld door leerlingen een satirische uiting te laten zien zonder context. Vervolgens moeten ze kiezen: kan dit? Of kan dit niet? Daarna voegen we de context toe en vragen we ze opnieuw te kiezen. Vaak zie je dan behoorlijk wat leerlingen van mening veranderen. En daar voeren we dan een gesprek over. Leerlingen leren zo hun eigen grenzen én die van hun klasgenoten kennen.” 

“Alles gaat natuurlijk binnen de kaders van persvrijheid en de vrijheid van meningsuiting. En we leren leerlingen ook dat niet elke grap satire genoemd mag worden. Satire schopt nooit naar beneden, altijd naar boven. Satiremakers zijn daarnaast – in tegenstelling tot bijvoorbeeld online meme-kanalen – áltijd bekend.” 

Patricia van Rijswijk

Waarom is het belangrijk om te leren (praten) over satire?

Satire is een middel om met (schurende) humor machthebbers een spiegel voor te houden waarmee lastige onderwerpen voor publiek overzichtelijk en bespreekbaar worden. Het zet het je aan het denken. Neem bijvoorbeeld Arjen Lubach. Zijn programma is niet voor niets enorm populair. Ook onder jongeren. Hij laat zien dat satire, mits goed gemaakt, een sterk wapen is.

“Er zijn natuurlijk grenzen. Satire mag niet discrimineren, of aanzetten tot geweld. Maar welke onderwerpen wel en niet kunnen… Dát is het hele ding. Daar ga ik niet over, daar ga jij niet over.” 

“Het is dus belangrijk dat we daarover in gesprek kunnen gaan met elkaar. Wat ik wel vind kunnen, vind jij wellicht niet kunnen. Het is daarom ook de vraag of het überhaupt mogelijk is om grenzen te stellen. Je mag satirische uitingen dan ook gerust stom vinden. Zolang je hier maar geen onrechtmatige handelingen aan verbindt is dat natuurlijk prima.” 

Is dit gesprek nodig?

“We zien het niet vaak ‘mis’ gaan in de workshop. Maar bij bijvoorbeeld religieuze onderwerpen begint het bij sommigen wel te wringen.” 

“Daarom laten we heel bewust eerst fragmenten zien zonder context. We dwingen leerlingen zo tot het maken van een zwart/wit-keuze. Pas als we de context toevoegen ontstaat er een gesprek. We proberen leerlingen dus heel nadrukkelijk te leren om zélf die afstand te nemen.”

“We zien het niet vaak ‘mis’ gaan in de workshop. Maar bij bijvoorbeeld religieuze onderwerpen begint het bij sommigen wel te wringen.”

Welke rol spelen sociale media in de verspreiding van satire?

“Wat we veel zien gebeuren is dat memes gedeeld worden als een middel om tegen machthebbers aan te schoppen. Maar dit is natuurlijk écht wat anders dan satire. Wie een meme gemaakt heeft is vaak niet duidelijk namelijk, terwijl dit bij satire wel het geval is.” 

“Ook valt op sociale media de context van satire nog wel eens weg. Het delen van bijvoorbeeld een fragment uit een satirisch programma, waarin context ontbreekt, kan voor verwarring zorgen. Context is écht van grootbelang.” 

“Tot slot zien we dat satire nog wel eens verward wordt met desinformatie. Een bericht van De Speld wordt nog wel eens verkeerd begrepen. Terwijl dit toch écht satire is.”

“Op sociale media valt de context van satire nog wel eens weg”

En als ouders, of opvoeders, zélf willen praten over satire. Wat moeten ze dan doen?

“Dé tip is dat je eerst voor jezelf duidelijk moet hebben wat je persoonlijke grenzen zijn. Daarom bieden we onze workshop ook voor docenten en in teamverband aan. Maar deze tip geldt natuurlijk net zo goed voor ouders. Pas als je je bewust bent van je eigen grenzen, begrijp je dat een ander ze ook heeft” 

“Daarnaast is het belangrijk om goed stil te staan bij wát satire is, voor je er een gesprek over begint. Veel mensen weten dit gewoon niet goed genoeg. Satire is veel meer dan alleen maar ‘vrijheid van meningsuiting’. Het is een journalistieke vorm. Een kunstvorm bijna. Die écht een belangrijke rol heeft in onze maatschappij.”

Lees verder over humor en satire:

• Lees meer over de workshop De grens van de grap
• Meer over de Week tegen Pesten
• Universiteit Utrecht: Wat er schuil gaat achter “zomaar een grapje”
• Netwerkmediawijsheid.nl En dan ben je ineens een meme: Leraartje pesten 2.0
• Isdatechtzo.nl Jop van De Speld legt uit dat satire geen nepnieuws is