De persveiligheid in Nederland staat onder druk en dat heeft gevolgen voor de persvrijheid en, mogelijk, voor de democratie zélf. Het project DichterBijNieuws buigt zich over de vraag welke bijdrage burgers kunnen leveren aan het oplossen van de online kant van dit probleem. Op zoek naar mediawijze antwoorden spraken we daarom in mei 2023 met een veertigtal mensen over journalistiek, persveiligheid en online haat en geweld.

Deze zogenaamde dialoogsessies werden namens Netwerk Mediawijsheid uitgevoerd door Diversion. Op vier locaties (Amsterdam, Groningen, Arnhem en Eindhoven) gingen we twee keer twee uur met ongeveer tien deelnemers in gesprek. Experts gaven context bij het onderwerp. En aan de hand van stellingen en diverse gespreksvormen vonden er mooie, leerzame gesprekken plaats over dit onderwerp. 

Voor deze dialoogsessies voerden Netwerk Mediawijsheid en Diversion gesprekken met tien experts op het gebied van journalistiek, mediawijsheid, gedrags- en mediawetenschap. Deze gesprekken zijn samengevat in een focusdocument. De opvallendste uitkomsten uit zowel dit document als de dialoogsessies delen we hier graag met je. 

• • Benieuwd naar het complete focusdocument? Dat download je hier
  • Een uitgebreid verslag van de dialoogsessies is hier te vinden

Wantrouwen als terugkerend thema

Het onderwerp ‘wantrouwen’ keert opvallend vaak terug in de gevoerde gesprekken. Vooral wantrouwen over de claim dat journalisten objectief en neutraal zijn wordt breed gedragen. Deelnemers aan de burgerdialogen ervaren zelf dat er door verschillende media op heel verschillende manieren over bepaalde nieuwsonderwerpen wordt geschreven. Dit strookt wat hen betreft niet met neutraal of objectief nieuws. 

Ook worden er regelmatig vragen opgeworpen over bijvoorbeeld de financiering van nieuwsmedia, of het gebrek aan diversiteit op redacties. 

Hoe werkt journalistiek? En waarom is persveiligheid belangrijk?

Welke normen en waarden hanteert een journalist? Hoe werkt waarheidsvinding? En hoe verhoudt persveiligheid zich tot persvrijheid en tot een open democratie?

Het zijn allemaal belangrijke vragen. Maar tijdens de burgerdialogen wordt duidelijk dat er op dit vlak vaak weinig kennis aanwezig is. Dat maakt het vervolgens weer moeilijk om de ernst van de situatie goed in te kunnen schatten.

Deelnemers zijn zich daarnaast maar weinig bewust van de mate waarmee journalisten (online) te maken krijgen met bedreigingen, intimidatie en geweld. En wat hier de (persoonlijke) gevolgen van zijn. Ook het feit dat journalisten van kleur en vrouwen hier disproportioneel vaak mee te maken krijgen is voor de meeste deelnemers nieuw. 

Deze complexe onderwerpen staan dus ver van de burger af. Maar deelnemers geven ook aan het moeilijk te vinden om hier interesse voor op te brengen. ‘Omdat er al zoveel onderwerpen zijn waar je je druk over moet maken’, wordt als voorbeeld aangedragen.

Wat is een bedreiging? En wat moet ik er mee?

Tot slot valt op dat online bedreigingen en geweld, zelfs als er gewerkt wordt met een praktijkcasus,  vaak nauwelijks herkend worden. Tijdens de sessies geven deelnemers aan het lastig te vinden om situaties waarin persveiligheid in het geding komt te herkennen.

Ook is het voor de meeste mensen onduidelijk wat ze het beste kunnen doen als ze geconfronteerd worden met online geweld. Ik wat voor gevallen zeg je iets, of is het juist beter om niks te zeggen? Heeft rapporteren zin? En zijn er nog andere manieren om een slachtoffer te steunen? 

Slechts een enkeling ziet dan ook een rol voor zichzelf weggelegd in het beschermen van persveiligheid. Volgens de meeste deelnemers ligt er vooral een rol weggelegd voor werkgevers, socialemediaplatformen en de overheid. 

Als het gaat om acties die je wél zelf uit kunt voeren gaven deelnemers aan dat negeren, de-escalatie, en je juist niet mengen in hatelijke gesprekken een uitkomst kan bieden. Structureel reacties of posts die niet door de beugel kunnen rapporteren zou wat hen betreft ook kunnen helpen, als tenminste duidelijk is wat rapporteren precies inhoudt en waar het aan bijdraagt.

Zo kunnen we verder

Ondanks dat het onderwerp ver van de deelnemers afstaat en er op sommige vlakken weinig noodzakelijke kennis is, zijn er toch hele mooie, waardevolle aanbevelingen uit de sessies naar voren gekomen. 

Over investeren in het vergroten van kennis over (de werking van) journalistiek en persvrijheid bijvoorbeeld. Over moderatievormen, informatie over rapporteren en het beschermen van mensen die actie ondernemen tegen online geweld. Op wat voor manier dan ook.  Maar ook over het vergroten van bewustzijn rondom pers(on)veiligheid. Liefst met persoonlijke verhalen en voorbeelden.

De volgende stappen?

De dialoogsessies hebben, helemaal in combinatie met gesprekken met experts, veel waardevolle inzichten opgeleverd.

Daarom wil DichterBijNieuws zich, verdeeld over verschillende acties voor jongeren en volwassenen en met hulp van heel veel partners, gaan richten op de volgende punten:

1. We willen journalisten een gezicht geven. Door ervaringsverhalen te delen van journalisten die te maken krijgen met online geweld bijvoorbeeld. Hiermee willen we duidelijk maken wat voor persoonlijke gevolgen online geweld / haat kan hebben en daarmee de desinteresse rondom dit onderwerp verkleinen.

2. We willen duidelijk maken wat het gevaar voor burgers is als persveiligheid en -vrijheid onder druk komen te staan. Dit betekent dat we uit moeten leggen wat het betekent voor het dagelijks leven van de burger wanneer journalisten niet meer veilig hun werk kunnen doen. Dit willen we onder andere doen door (herkenbare) lokale voorbeelden te gebruiken. Hoe heeft journalistiek invloed op jouw leven?

3. We willen aandacht gaan besteden aan het wantrouwen dat burgers richting media hebben. Onder meer door media te stimuleren om meer te vertellen over hun werkwijze, over hun kijk op de wereld en (financiële) organisatie en over bepaalde keuzes die ze maken.

4. We willen duidelijk gaan maken welke vormen van online haat / geweld er zijn, hoe je ze herkent en wat je hier als burger mee kunt. Dit moet burgers de nodige kennis geven over wat zij zelf kunnen doen als ze getuige zijn van online haat / geweld tegen journalisten.

5. Zowel burgers áls experts geven aan dat kinderen en jongeren een doelgroep zijn die extra aandacht verdient. En het onderwijs biedt duidelijke aanknopingspunten om een goede basis te leggen als het gaat over nieuwswijsheid. Hier willen we dan ook, met een educatief programma dat zich richt op kinderen en jongeren vanaf 10 jaar, volop aandacht aan besteden.

6. Het actief stimuleren van upstandergedrag, wat aanvankelijk een doel was van DichterBijNieuws, wordt door zowel de experts als de burgers met argwaan bekeken: moeten we dat wel willen? Zowel de experts als de burgers zagen hierin het risico op het verder verharden van discussies online, en zoals de experts al voorzagen: de burgers voelen zich niet echt geroepen om hier een betekenisvolle rol in te spelen. Upstandergedag actief stimuleren is dan ook niet langer een doel van dit project. 

Heb je vragen? Of wil je een bijdrage leveren aan DichterBijNieuws? Via netwerkmediawijsheid.nl/dichterbijnieuws houden we je op de hoogte van de vorderingen van dit project. Je kunt contact met ons opnemen via info@mediawijzer.net