Verslag MNX23: Een blik op de toekomst

Door: Tommy de Bruijn

Webredacteur bij Netwerk Mediawijsheid

vrijdag 12 mei 2023

De toekomst is mediawijs. Dat was het thema en de kernboodschap van de MNX23. Deze speciale jubileum-editie van het jaarlijkse mediawijsheid-event voor het netwerk vond plaats op dinsdag 9 mei 2023. Beeld & Geluid Hilversum, het ‘clubhuis’ van Netwerk Mediawijsheid, was de locatie. Bezoekers beleefden een programma met een inspirerende keynote van Renee Hobbs, inzichten in nieuw onderzoek, interactief aanbod van partners en een uiteenlopend aanbod aan deelsessies. Geniet na of laat je (opnieuw) inspireren met het verslag van deze mooie dag.

In een hartelijke ontvangst door dagvoorzitters Floortje Jansen en Aniek Breevoort van Netwerk Mediawijsheid maken ze de doelstelling voor het event duidelijk: “Deze editie van de MNX staat meer dan ooit in het teken van het netwerk. Samenwerken, met elkaar in gesprek gaan, verbindingen leggen … impact maken.” Daarin staan de drie doelgroepen centraal waar Netwerk Mediawijsheid zich voor inzet: jongeren, volwassenen en kwetsbare doelgroepen en hun begeleiders.

Technologie in vogelvlucht

Eppo van Nispen tot Sevenaer, directeur van Beeld & Geluid en voorzitter van de Stuurgroep van Netwerk Mediawijsheid, weet de grote theaterzaal direct aan het lachen te krijgen met zijn presentatie over media en AI. Vaardig verbindt hij heden, verleden en toekomst met elkaar, door inzet van fragmenten uit het archief van Beeld & Geluid. Zo laat hij met een knipoog tientallen jaren aan mediageschiedenis de revue passeren, om te laten zien dat we al heel lang met het concept AI bezig zijn.

Van Nispen sluit af met een hoopvolle oproep: “De toekomst van mediawijsheid is: samen leren bouwen. Daar speelt het netwerk een cruciale rol in.”

Eppo van Nispen tot Sevenaer – Foto: Paul Ridderhof

Renee Hobbs en mediawijsheid in het onderwijs

Vervolgens is het woord aan internationale mediawijsheid-autoriteit Renee Hobbs. Ze neemt de zaal mee in een diepgaande presentatie over de theorie en praktijk van onderwijs in mediawijsheid. De basis vormt haar artikel ‘The promise of media literacy education when “everything is at stake” and “everything is expected”’.

Hobbs bouwt haar presentatie op aan de hand van vijf concepten uit het artikel:

  1. ‘Ever-changing media’
    Hoe verhouden mediawijsheid-onderwijzers zich tot de media-systemen waar we mee leven, als die constant aan verandering onderhevig zijn? We bestaan constant in media (“het vormt onze hartslag”) en ontwikkelingen in deze systemen (Hobbs: “Big Messy Systems”) gaan soms zó snel dat onze woordenschat het niet kan bijbenen. “Alleen al binnen het ecosysteem van TikTok bestaan er zoveel genres en subgenres aan video’s; hoe herken je en benoem je het soort video dat je kijkt?”. Het maakt dat lesgeven in mediawijsheid vandaag de dag radicaal anders is dan in 2015, toen het weer radicaal anders was dan in 2012, et cetera. Hobbs: “Mediawijsheid is geen wiskunde. De grondbeginselen zijn veel dynamischer.”
  2. ‘Protection & empowerment’
    “We beïnvloeden constant anderen. Door de kracht van onze persoonlijkheid, ons karakter en zelfs onze woordkeuze.” Aan die constante beïnvloeding is door sociale media een competitief element toegevoegd, op grote schaal. In een samenleving waar we constant met elkaar strijden om aandacht, likes en validatie, moeten we nooit uit het oog verliezen dat het systeem beheerd wordt door grote techbedrijven. Hobbs waarschuwt voor algorithmic bias: taalmodellen worden getraind op menselijke uitingen, en dreigen zo racisme of seksisme ‘aan te leren’. Zo kunnen alle grote uitdagingen waar de mensheid mee worstelt ook verankerd raken in de systemen die een belangrijk deel van de toekomst zullen vormgeven.
  3. ‘Centering on the learner’
    “Wat zijn de kenmerken van de ideologie van mediawijsheid?”. Onderwijs in mediawijsheid moet gezien worden als iets waardevols, ongeacht je afkomst of achtergrond. Hobbs vertelt dat in de VS mediawijsheid dreigt meegesleurd te worden in de cultuuroorlog (“het is zogenaamd het territorium van ‘woke liberal teachers’”), ook omdat er – dankzij het decentraliseerde onderwijsstelsel – een vraag is ontstaan wiens verantwoordelijkheid het is om mediawijsheid te onderwijzen. Ligt die bij de lokale of regionale overheid, bij leraren, bij het individu? Ze waarschuwt ook: kan mediawijsheid-onderwijs, toegepast op de hele samenleving, niet ook voor meer verdeling zorgen? Haar conclusie: “Maatwerk is ontzettend belangrijk.”
  4. ‘Identity & empathy’
    “Onze gevoelens van empathie en sociale verbondenheid zijn allemaal impliciet aanwezig in de uitvoering van mediawijsheid.” Hobbs pleit voor een wijd scala aan verhalen, opdat we elkaar beter kunnen leren begrijpen. “Leren luisteren in een gepolariseerde wereld is een uitdaging. We moeten beginnen met een verhaal over onszelf vertellen, op een kwetsbare manier, en ruimte laten voor het verhaal van de ander.”
  5. ‘Building for the future’
    “Op dit moment zijn we nog afhankelijk van een enkele leraar, schoolleider of -directie die mediawijsheid als belangrijk bestempelt.” Hobbs heeft het opnieuw over het gedecentraliseerde onderwijs in de VS, en vergelijkt de situatie met die in het Verenigd Koninkrijk, waar mediawijsheid inmiddels meer een vast onderdeel vormt van het curriculum. In de praktijk, aldus Hobbs, is de manier om mediawijsheid te verankeren in onderwijs een hybride aanpak: het moet zowel van onderen als van boven komen. Wat ze het liefste ziet? “Een relatie tussen beleidsmakers en ‘grass roots’-organisaties of individuele inspanningen”.

Renee Hobbs – Foto: Paul Ridderhof

‘Stay curious, not furious’

Tot slot benadrukt Hobbs nog maar eens de kern van wat mediawijsheid volgens haar moet doen: het aanpakken van haat. “Angst, verlies en verdriet zijn alomtegenwoordig in de wereld.” In de jaren 70, toen Hobbs haar carrière begon, begon al te dagen dat de manier waarop helden, slechteriken en conflict werden uitgebeeld in de media, kon leiden tot een verdraaid beeld van de werkelijkheid. En dat begrip van de onderliggende systemen zou kunnen leiden tot een vermindering van die alomtegenwoordige angstgevoelens. Bijdragen aan dat begrip is sindsdien haar missie.

Weer benadrukt ze het belang van dialoog. “Ik hoef je niet te begrijpen, om met je in gesprek te gaan. Zelfs ideeën die kwalijk zijn, moeten begrepen worden in de context van de samenleving die ze geproduceerd heeft.” Ze vat het samen met de slogan van het mediawijsheid-project Courageous RI: ‘Stay curious, not furious.’

Vragen aan Hobbs

Jeroen Jansz, voorzitter van de Wetenschappelijke Raad van Netwerk Mediawijsheid, reageert na afloop van Hobbs’ presentatie op de inhoud en stelt de volgende vraag: “Hoe voorkomen we dat we uit het oog verliezen dat media een systeem van macht is? Hoe zorgen we dat onze verantwoordelijkheid blijft bestaan uit mensen een idee geven van de macht van grote techbedrijven?”

“Ik zie in klaslokalen dat we Mark Zuckerberg of Elon Musk als slechteriken willen neerzetten.”

Hobbs: “Het is altijd onderdeel geweest van onderwijs in mediawijsheid om leerlingen te onderwijzen in de machtsstructuren achter media.” Momenteel, deelt Hobbs, is er een discussie gaande in de VS over contentmoderatie door platformen en wanneer dit een vorm van censuur kan worden. “Onthoud: censuur is niet alleen iets wat overheden doen, maar ook iets wat bedrijven doen.” Wel waarschuwt ze: “Ik zie in klaslokalen dat we Mark Zuckerberg of Elon Musk als slechteriken willen neerzetten.” “Een rol die vooral Musk met verve vervult”, vult ze lachend aan. “Maar ook hier mist vaak nuance.”

Vervolgens vraagt Chiara de Jong, postdoctoraal onderzoeker verbonden aan de Erasmus Universiteit, hoe empathie een rol kan spelen in het bestrijden van online haat en geweld. Hobbs: “De pandemie heeft het belang van verhalen onderstreept. Als we een persoonlijke ervaring delen, op een eerlijke manier, dan kan dat heel krachtig zijn. Iedereen heeft wel een voorbeeld van een situatie waar je omstander was bij een geweldsincident. Het is belangrijk om deze ervaringen te delen, ongeacht hoe we handelden in het moment. Het leert ons uiteindelijk om moedig te zijn wanneer het erop aankomt, en dat is belangrijker dan ooit.”

Meer weten over omstander- en upstandergedrag? Lees het onderzoek ‘Van omstander naar upstander’ uit 2022

Een anonieme laatste vraag aan Hobbs: “In de VS is het onderwijs geïndividualiseerd; in het VK is het meer van bovenaf geregeld. Wat is je advies voor Nederland?”

Hobbs: “In het hart van ieder curriculum vind je docenten die het moeten uitvoeren. En eigenlijk wil je helemaal niet dat ze een programma dat ik heb uitgestippeld tot de letter volgen. Wanneer je een kamervol docenten bij elkaar krijgt, en ze met elkaar laat praten, dán ontstaat er iets van waarde. Samenwerken is de sleutel.”

Jeroen Jansz – Foto: Paul Ridderhof

De staat van mediawijsheid in Nederland

De volgende keynote wordt verzorgd door Edwin van der Harst, namens onderzoeksbureau Kantar Public. Hij neemt het publiek mee in een voorproefje van het nieuwe onderzoek naar de staat van mediawijsheid in Nederland, dat later dit jaar zal verschijnen.

“Er zijn nog heel wat procenten te gaan voordat iedereen in Nederland mediawijs is.”

Om tot een conclusie te komen is gekeken naar gebruik van en omgang met digitale media en de kansen, risico’s en onzekerheden die hiermee gemoeid gaan. Dit is onderzocht voor diverse gebruikersgroepen, ingedeeld naar hun mate van mediawijsheid.

Het onderzoek schept een beeld van een Nederland waarin niet alleen volwassenen maar ook jongeren de media waar ze mee leven goed doorgronden – beter dan vaak gedacht wordt. Toch is er, met name op de media-competenties Verbinden, Discussiëren en Creëren, nog veel ruimte voor verbetering. Jeroen Jansz vult dan ook aan: “Er zijn nog heel wat procenten te gaan voordat iedereen in Nederland mediawijs is.”

Voor meer informatie over het onderzoek van Kantar Public kun je je abonneren op onze tweewekelijkse nieuwsbrief. Als netwerkpartner ontvang je daarbovenop ook eens per kwartaal de partnermailing. Lees meer over de voordelen van partnerschap van Netwerk Mediawijsheid en sluit je aan.

Edwin van der Harst – Foto: Paul Ridderhof

In gesprek met Kantar Public: kwetsbare personen, of … ?

Vervolgens reageert Femke Hammer van de Alliantie Digitaal Samenleven op de presentatie van Kantar. Waarom is er gekozen voor de term ‘kwetsbaren’? Dit zou de indruk wekken dat zij geen potentie hebben om mediawijs te worden. “Het is eerder de omgeving die kwetsbaar is, dan de mensen zelf.” Ze voegt daaraan toe dat angst en motivatie een grote rol spelen in digitaal vaardig en mediawijs worden. “We gaan er makkelijk vanuit dat mensen gemotiveerd zijn, maar dit valt tegen in de praktijk. We zien hierdoor dat mensen afhaken. Daar moeten we een stap zetten. Met z’n allen.”

En met die opmerking zit het plenaire ochtendprogramma erop.

Foto: Paul Ridderhof

Middagprogramma: kennis opdoen en samenwerken in deelsessies

Na de lunchpauze – waarin bezoekers interactieve spellen en ervaringen van netwerkpartners Tetem, Edux , Middin en Mediajungle konden beleven – is het tijd om, verdeeld over zes deelsessies, nieuwe kennis op te doen en zelf aan de slag te gaan.

Deelsessie 1: Van mediawijs naar wegwijs in onderwijs

De deelsessie van Kennisnet gaat over de integratie van digitale geletterdheid en ethiek in het onderwijs. Sessieleiders Remco Pijpers en Harriët Leget zoeken samen met de deelnemers naar manieren voor scholen om de nieuwe kerndoelen voor digitale geletterdheid in te voeren en daarbij het hele schoolteam mee te krijgen.

Tijdens de sessie gaat het over de verschillende paden die scholen afleggen op weg naar integratie van digitale geletterdheid. Welke koers is de juiste? Heb je als school een visie op digitale geletterdheid? En waar begin je? Er worden nog drie ethische lenzen genoemd die kunnen helpen bij het beantwoorden van deze vragen en het vormen van een eigen visie op digitale geletterdheid:

  1. De instrumentele lens. Je zorgt dat alle instrumenten die je inzet, gebruikt worden zoals het hoort. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de AVG.
  2. De socio-materiale lens. Stel, je gebruikt AI, wat gebeurt er dan met deze data? Wat vind je ervan dat bijvoorbeeld Microsoft [als eigenaar van OpenAI, red.] toegang heeft tot je data?
  3. De existentiële lens. Wat doet het met de vrijheid van kinderen? We kunnen niet zonder technologie, maar wat vinden we daarvan?

De volgorde van toepassing kun je zelf bepalen. Begin je echter met lens 3, dan is de kans groter dat je je collega’s kwijt bent. Kortom: Begin makkelijk. En stel jezelf daarbij de volgende vragen: hoe komen we vooruit met technologie? Wat zegt je onderbuikgevoel? En vergeet, tot slot, ook niet om af en toe nog even te blijven zitten en af te wachten.

Zelf aan de slag?

Deelsessie 2: De toekomst van digitaal burgerschap

In deze sessie belichten Andrea Rhodenborgh (SETUP) en Jeroen de Boer (KB) de twee kanten van digitaal burgerschap aan de hand van twee projecten: What the Future Wants en de nieuwe stockfoto’s voor technologie van SETUP. Centraal staat de vraag ‘Hoe maak je mensen weerbaar in een veranderend landschap en hoe kun je actief bijdragen aan het veranderen van dat landschap?

Voor de KB betekent burgerschap dat mensen zich actief, vaardig en weerbaar kunnen bewegen in de samenleving. Hierbij zijn digitale vaardigheden, weerbaarheid en participatie heel belangrijk. Voor Andrea Rhodenborgh van SETUP, een medialab uit Utrecht, draait het vooral om actief meedenken en meewerken bij het vormgeven van technologie.

Beide partijen roepen op om de dialoog over de effecten van technologie en digitalisering beter en meer te faciliteren, om pedagogische vaardigheden en basiskennis over technologie en media aan te leren. Dit moet eigenlijk al beginnen bij de pabo’s en zorgopleidingen. En is hard nodig: deelnemers tijdens de sessie geven aan dat professionals onvoldoende bekwaam zijn en bijvoorbeeld de nodige pedagogische vaardigheden missen.

Zelf aan de slag?

Deelsessie 3: De toekomst van digitalisering voor mensen met een verstandelijke beperking

In deze sessie gingen Niels Bloembergen (De Mediajungle), Rogier de Groot (Middin) en Marie-José Redeker (In het hoofd van de hacker) in gesprek over hoe we de digitale wereld structureel onderdeel kunnen maken van de begeleidingspraktijk voor mensen met een LVB.

Jongeren met een licht verstandelijke beperking (lvb) hebben dezelfde behoeftes als andere jongeren. Ze willen meedoen, ‘erbij horen’, ertoe doen, zichzelf ontplooien en (zichzelf) ontdekken. Hierbij wordt benadrukt dat de digitale wereld hen hierin kansen biedt en dus lang niet alleen maar gevaren oplevert. Denk aan het inzetten van ChatGPT, bijvoorbeeld om een sollicitatiebrief te schrijven.

Wat verder ter discussie stond was wanneer je bij deze doelgroep start met onderwijs in mediawijsheid en digitale geletterdheid. Hier is het belangrijk om in gesprek uit te vragen wat cliënten moeilijk vinden, wat hun wensen zijn en waar ze tegenaan lopen. Zet bijvoorbeeld de actualiteit in om gesprekken op gang te helpen. Maar bovenal: blijf in verbinding met je cliënt.

Zelf aan de slag?

Deelsessie met o.a. Rogier de Groot – Foto: Paul Ridderhof

Deelsessie 4: De toekomst van jouw digitale balans

In deze sessie gingen Vincent van der Rijst (Trimbos-instituut), Iris Visser (Digitaal in Balans) en Femke Hammer (Alliantie Digitaal Samenleven) in gesprek over digitale balans. Wat is het en hoe kan je het in de praktijk brengen?

Digitale balans gaat over het zó indelen van je tijd, dat je je er goed en gezond bij voelt. Belangrijk is in ieder geval dat je “bewust bent van de behoeften waar je schermgebruik in voorziet – en welke niet. Schermtijd an sich is niet per se verkeerd, het gaat om een ‘gezond dieet’”, aldus de sprekers.

Zo’n gezonde balans is ook op een gewone werkdag toe te passen. Plaats je scherm bijvoorbeeld zo, dat het makkelijk is om af en toe naar buiten te kijken. Of: ga aan de wandel! Volgens Iris Visser heeft wandelen op je werkdag veel voordelen: meer zuurstof in je hoofd en lichaam zorgt voor betere ideeën, je verwerkt informatie beter, het activeert je creativiteit en je besluitvaardigheid, en het is natuurlijk beter voor je lichaam om niet de hele dag te zitten.

Dus wil jij aan de slag met een betere balans, voor jezelf of voor je team? Houd het klein en begin met het beantwoorden van deze vragen:

  1. Waar wil je meer digitale balans en hoe kun je dat praktisch doen?
  2. Wat kun je vandaag al doen om dat mogelijk te maken?

Zelf aan de slag?

Deelsessie 5: De toekomst is nieuwswijs

Patricia van Rijswijk en Roos Lambooij (Beeld & Geluid) namen het publiek mee in de wereld achter desinformatie. Wat zijn de technieken en mechanismen die de betrouwbaarheid van nieuws en informatie beïnvloeden?

Aan de hand van voorbeelden van verschillende vormen en technieken van desinformatie en online manipulatie over o.a. Oekraïne en de MH-17-ramp worden de deelnemers uitgedaagd om kritisch naar emotionele en polariserende (nieuws)berichten te kijken, die bedoeld zijn om meningen te beïnvloeden en de samenleving te ontwrichten.

Nieuwswijsheid gaat onder andere over de kennis en vaardigheden die je nodig hebt om nieuws te kunnen interpreteren en desinformatie van informatie te onderscheiden. Met als doel om maatschappelijke betrokkenheid en actief burgerschap te stimuleren.

Ook werd besproken hoe de aanwezige mediawijsheidprofessionals hun eigen rol zien in het nieuwswijzer maken van de samenleving. Daar werd met name ingezet op de dialoog aangaan met een open houding, om zo verdere polarisatie te voorkomen.

Zelf aan de slag?

Deelsessie 6: De toekomst van journalistiek en democratie

In deze sessie testen Lotte van Rosmalen en Rowan Olierook (Omroep Human) de nieuwe Masterclass Medialogica. Deze gaat over journalistiek, democratie en de invloed van journalistiek op de samenleving. Centraal staan een aantal stellingen: Wat is journalistiek? Moeten journalisten zich aan regels houden? En zouden er regels moeten komen voor álle mediamakers?

Tijdens de sessie gaat de groep aan de slag met het maken van een ‘informatiesmoothie’. Het idee is dat we zelf continu verschillende informatiestromen mengen (of ‘blenden’) in ons hoofd. Als je nu eens rond één onderwerp opschrijft hoe je aan informatie komt, van wie je die informatie krijgt, wat de reden is dat je die info krijgt en hoe het je verteld wordt … wat voor smoothie ontstaat er dan? Bij het ‘proeven’ van de smoothies blijkt maar weer eens op hoeveel verschillende manieren je aan informatie kunt komen. De belangrijkste les: achter alle informatie zit een doel.

Ook gaan de deelnemers in groepjes van drie aan de slag met verschillende Medialogica-fragmenten. Deze oefening leert de deelnemers meer over hoe hun eigen mening bijdraagt aan de publieke opinie. Die opinie staat als het ware in verbinding met media, politiek en bedrijven. En deze vier krachten reageren eigenlijk continu op elkaar.

Zelf aan de slag?

  • Hier vind je achtergrond en fragmenten van Medialogica terug
  • Met jouw groep (vo) leerlingen de masterclass Medialogica doen? Boek ‘m hier!

Dagsluiting

In het laatste plenaire deel mogen de sessieleiders proberen om in één zin (al lukt dat niet altijd) samen te vatten wat de belangrijkste les uit hun sessie was. Iris Visser, van de sessie over digitale balans: “Een wandeling kan ook best binnen!”. Jeroen de Boer (KB) en Andrea Rhodenburg (SETUP) geven als tip: ga het gesprek aan over digitalisering, en dat kan ook in de vorm van een tentoonstelling zijn.

Harriet Leget sluit de vragenronde af met haar lering uit de sessie over het onderwijs, aangevuld door Wim Hilberdink: “Er zijn nog geen kerndoelen voor digitale geletterdheid in het onderwijs, maar dat hoeft nog niet te betekenen dat scholen hier niet al meer aan de slag kunnen gaan.”

Mary Berkhout-Nio – Foto: Paul Ridderhof

Spoken word-artiest Berfin Yurdakul draagt vervolgens haar dagbeschouwing voor, waarin ze kernachtig iets samen weet te vatten wat de hele MNX voelbaar was: “Er is geen duidelijk eindpunt voor mediawijsheid, geen eenduidige bestemming. Het is in realiteit een reis, een die we samen maken.”

Dan is tot slot het woord aan Mary Berkhout-Nio, die de dag afsluit met een volle zaal tegenover zich (“vol bekende gezichten”, merkt ze zelf op) en de volgende woorden: “Als de zaal aan het einde van de dag nog zo vol zit, is de MNX wat mij betreft geslaagd!”

Wellicht vind je dit ook interessant:

Laat een reactie achter

Vul je e-mailadres in om op de hoogte te blijven van reacties (je e-mailadres wordt niet gepubliceerd).

Reacties worden eerst goedgekeurd door de redactie.