De metaverse is in opmars. Techgiganten, zoals Meta (Facebook) en Microsoft, zien deze gedeelde virtuele wereld als hét nieuwe internet. Een plek waar we helemaal in opgaan, door technologie als VR en AR. Wat betekenen deze ontwikkelingen voor onze samenleving? En hoe zorgen we ervoor dat de metaverse onze wereld verrijkt, en niet verarmt? Tijdens de online netwerksessie ‘Mediawijsheid in de metaverse’ op 26 januari 2022 – georganiseerd door Netwerk Mediawijsheid – gingen experts met elkaar in gesprek over een toekomst met immersieve media.

Deze netwerksessie in z’n geheel terugluisteren? Dat kan hier.

Monique van Dusseldorp – bekend gezicht in de wereld van media, tech en innovatie – leidt de sessie. “De metaverse is het idee van een driedimensionale permanente digitale omgeving, aangeboden door verschillende partijen. Hebben we zo’n omgeving, dan is dat misschien wel dé nieuwe plek waar mensen elkaar ontmoeten en met elkaar communiceren.”

Eigenlijk is dat niet helemaal nieuw, verduidelijkt ze. “Partijen bouwen al lang 3D-werelden waar je je in kunt bewegen. Denk aan de wereld van games, VR en AR. Maar er komen op dit moment vanuit verschillende hoeken ontwikkelingen samen.”

• Hardware ontwikkelaars werken aan VR en AR brillen, vol sensoren die hartslag, focus, oogbeweging en nog veel meer delen.
• In de software-wereld is er groot enthousiasme voor Blockchain, NFTs, digitale assets, die de basis vormen van een metaverse. Er wordt gesproken over Web 3.0, een nieuwe manier van digitale zaken delen. Er wordt nu al gehandeld in real estate van de nieuwe virtuele werelden.
• In de game en filmwereld zijn enorme stappen gemaakt om digitale mensen, dieren en werelden te maken die nauwelijks nog te onderscheiden zijn van ‘echt’.

In bovenstaande video voorbeelden van een modeshow van Balenciaga in een digitale omgeving tot een concert van Travis Scott in Fortnite en omgevingen waarin mensen met elkaar samenwerken.

Psychologie en gebruikerservaring

Monique: “Mensen zijn het er nog niet over eens wat er onder de metaverse valt, of de term wenselijk is en of we deze ontwikkelingen eigenlijk wel willen. Want wat gebeurt er met je psychologie op het moment dat je zo’n wereld betreedt? Daarover praten we met Tilo Hartmann, professor in Virtual Reality and Communication aan de VU.” Tilo: “Wat betreft gebruikerservaring ben ik enthousiast. VR is anders dan alle media. Ik zie daarin veel mogelijkheden en kansen. Tegelijkertijd is de metaverse een economisch systeem: het maakt het makkelijker voor bedrijven om mensen te volgen en zo geld te verdienen. Daar maak ik me zorgen over.”

Tilo doet onderzoek naar VR en zet het ook in het onderwijs aan de VU in. Hij verduidelijkt met een filmpje hoe VR daar gebruikt kan worden:

“Twee jaar geleden kwamen we thuis te zitten. Wij kochten toen 40 VR-headsets, stuurden deze naar studenten en gaven een complete cursus – inclusief onderzoeken, presentaties en discussies – in VR. Om erachter te komen hoe dat voelde en welke leerervaringen het opleverde, deden we begeleidend onderzoek. Conclusie? Studenten vonden het fijn; het voelde sociaal. Hebben we het over didactische kwaliteiten, dan vonden ze een PowerPoint in Zoom duidelijker. Het hangt dus echt af van wat je in zo’n omgeving doet.”

De behoefte om elkaar te ontmoeten werd bevredigd, ontdekte Tilo. “Met VR kun je een gevoel van lichamelijk aanwezig zijn bereiken. Psychologisch gezien gebeurt er wat met je. Mensen hebben het idee bij elkaar te zijn en veranderen hun gedrag.”

Too big to fail

Gaan mensen nu dan massaal een vr-bril kopen? “Veel belangrijke spelers investeren om die nieuwe technologie toegankelijk te maken. Het wordt een consumentenproduct en is too big to fail. Of we het ooit zo gebruiken als onze smartphone? Dan moet er nog veel veranderen. Maar vanuit psychologisch oogpunt is het een verrijking, omdat VR ervaringen oplevert die in het echte leven niet mogelijk zijn.”

Beluister het gesprek met Tilo Harmann:

Held in je eigen film

Het woord is aan Mirna van Steenbergen, gamedesigner in opleiding. Ze bekijkt de metaverse als maker. “Hoewel de technieken om een metaverse te ontwikkelen bestaan, zijn nog niet álle makers uit mijn omgeving ermee bezig”, zegt ze. Zelf heeft ze al wel ervaring. Ze vertelt over haar VR-project aan de HKU.

“In Neos, een VR-ontwikkelingsprogramma, maakten wij een performance in een metaverse. In onze ervaring ben je een superspion. Ons team heeft ook een rol in het spel; we hebben allemaal onze virtuele identiteit. We gaan in gesprek met en reageren op spelers. Een soort live action role playing, maar dan digitaal.” Mirna doet de komende tijd onderzoek naar de impact van de metaverse. “Omdat ik ervan overtuigd ben dat het mogelijkheden voor de toekomst biedt.”

Beluister het gesprek met Mirna:

Ideeën van deelnemers

In de chat delen deelnemers hun ideeën. Dat we VR kunnen toepassen om ons te verplaatsen in de leefwereld van bijvoorbeeld mensen met dementie of laaggeletterden. Daarnaast blijken de deelnemers verontrust over de dominantie van verschillende bedrijven in de metaverse.

Tilo reageert: “Vergelijk het met het begin van het internet. Ook toen eisten veel verschillende partijen eigendom op. Samen moeten we op zoek naar standaarden of protocollen. Bijvoorbeeld dat je één avatar gebruikt in álle metaverses.” Mirna vult aan: “Ik denk dat makers kiezen voor dat wat hen het minste beperkt in ontwikkeling. We moeten een goede toolset hebben om een mooie wereld te maken. Een ethisch dilemma kan de doorslag geven of een maker een bepaalde tool gebruikt of niet, maar ook de tool zelf is van belang.”

Sarah Hijmans maakte dit visuele verslag van de netwerksessie Mediawijsheid in de metaverse

Grondrechten

Hoewel nieuwe technologieën ons nieuwe kansen bieden, gaan er ook dingen mis. Stefan Roolvink, onderzoeker bij het Rathenau Instituut, onderzoekt de impact van technologie, wetenschap en innovatie op de samenleving én de gevolgen daarvan op publieke waarden.

Een van de onderwerpen waar het instituut zich mee bezighoudt, is de impact van immersieve technologieën (VR, AR, spraaktechnologie). Om de maatschappelijke gevolgen daarvan goed in te kaderen, is een manifest ontwikkeld. Stefan: “Dat stelt dat bedrijven de maatschappelijke verantwoordelijkheid hebben om eventuele schadelijke gevolgen te voorkomen. Deze nieuwe technologieën nestelen zich namelijk steeds verder in onze samenleving. Daar liggen drie centrale eigenschappen aan ten grondslag, die we ook zien in de metaverse.”

“Allereerst biometrische surveillance: het verzamelen van data via bijvoorbeeld eye tracking om 3D-werelden mee te creëren. Ten tweede: realiteit nabootsen. Denk aan virtuele kunst in het straatbeeld of apps als Pokemon Go. En ten derde: onderdompeling via beeld en geluid, de metaverse gaat onderdeel uitmaken van ons dagelijks leven en dat geeft een gevoel van presence.”

Stefan toont met een filmpje hoe een metaverse eruit kan zien.

“De vraag is hoe we het inzetten voor de juiste doeleinden. Bedrijven die investeren in de metaverse moeten ervoor zorgen dat grondrechten niet onder druk komen te staan. Rechten die offline gelden, moeten volgens ons ook online gelden. Denk aan het recht op autonomie, veiligheid, privacy en lichamelijke integriteit. Een bekend voorbeeld: de lichamelijke integriteit van je avatar. Hoe verhoudt die zich tot je offline integriteit? Dat vraagt om duidelijke regels.”

Omdat er geen directe eigenaar lijkt te zijn van de metaverse, maar grote bedrijven zeggenschap hebben, ontstaat de vraag wie er verantwoordelijk is voor het waarborgen van die rechten. “Wij vinden dat bedrijven de verantwoordelijkheid moeten nemen om onze burgerrechten te respecteren en beschermen.”

Beluister het gesprek met Stefan:

Speculatief ontwerp

Robin de Lange, oprichter van VR Learning Lab, houdt zich bezig met en doet onderzoek naar speculatief ontwerp in het onderwijs en past dat zelf toe. “Zo leren we basisschoolleerlingen hoe ze zelf 3D-werelden maken. In de klas krijgen ze een VR-bril op en bekijken ze hun zelf-geprogrammeerde wereld. Belangrijk is bewustzijn creëren; we zijn geen consumenten die doen wat een bedrijf als Meta ons voorschotelt, we zijn makers.”

Ook Robin laat met een filmpje van een ouder metaverse-platform – Janus VR – zien wat de metaverse kan zijn.

“Interessant hieraan is dat je een verzameling van 3D-werelden volstrekt vloeiend in elkaar ziet overlopen. Net zoals je op internet op websites doorklikt via links.”

Dat grote bedrijven de infrastructuur van de metaverse in handen krijgen, lijkt volgens Robin onvermijdelijk: “Ze lopen vaak decennia voor en investeren in ontwikkelingen die jarenlang onderzoek hebben gekost. Je kúnt niet zonder die bedrijven. En naarmate de techniek zich vordert, kopen grote bedrijven die op en zit er meer macht en minder vrijheid in. Door zelf na te denken over hoe we de toekomst zien en applicaties te ontwikkelen, kun je hierin wel zelf sturen. Daarover organiseren we op 15 februari een sessie samen met Universiteit Leiden.”

Beluister het gesprek met Robin de Lange:

Rondetafelgesprek

In een rondetafelgesprek gaan de sprekers tot slot met elkaar in gesprek over de vraag: hoe zorgen we ervoor dat de metaverse onze wereld verrijkt en niet verarmt? In de chat komen vragen voorbij, met name over de kwetsbaarheid van kinderen in de metaverse. Stefan reageert: “Op Europees niveau wordt hierover gesproken, er liggen wetsvoorstellen over het reguleren van het internet. De vraag is daarbij wel hoe groot de inspanningsverplichting voor bedrijven wordt. Ik pleit voor de verantwoordelijkheid bij platformen. Als je investeert, moet je hier ook over nadenken.”

Het Rathenau Instituut gaat binnenkort om de tafel met overheidsinstellingen, bedrijven, makers en burgers, zegt Stefan. “De grote spelers hebben de prachtige potentie om iets moois toe te voegen aan onze wereld. Door in gesprek te gaan, kijken we hoe we schadelijke activiteiten kunnen voorkomen.” Robin vult aan: “Regulatie is heel belangrijk. Maar ik denk ook dat we moeten investeren in open standaarden.Een soort publieke omroep, maar dan online.”

Kennismaken met nieuwe technologie

Tilo benadrukt dat het belangrijk is dat mensen kennismaken met de technologieën. “Mensen moeten het zelf ervaren om het te begrijpen. We denken bijvoorbeeld dat VR micro-traumatisch kan zijn. Dat mensen zich vreemd gaan voelen in hun eigen lichaam als ze zich de hele dag online bevinden. En dat bepaalde groepen mensen de online wereld gebruiken om problemen in de echte wereld te vermijden. De negatieve gevolgen moeten we onderzoeken.”

Mirna is het daarmee eens. “Regulatie is belangrijk. Maar het is niet dé oplossing. Iedereen moet de vrijheid voelen om zichzelf te zijn, ook in de metaverse. Daarom moeten we net als in de echte wereld afspraken maken over hoe we met elkaar omgaan. Mediawijsheid is heel belangrijk: mensen moeten beseffen dat wat ze online doen impact heeft op anderen.”

Beluister het rondetafelgesprek:

Toekomstperspectief

De belangrijkste boodschap aan de deelnemers? De metaverse is to big to fail. Daarom moeten we er nú over in gesprek. Samen met makers, platforms, beleidsmakers en gebruikers moeten we nadenken over hoe we onze gedeelde virtuele ruimtes willen vormgeven. Daarin ligt grote verantwoordelijkheid bij de techgiganten. Maar er moet ook worden nagedacht over alternatieve mogelijkheden. Hoe willen wij als samenleving, makers en gebruikers dat de metaverse eruit komt te zien? En hoe zorgen we ervoor dat het onze wereld verrijkt? We moeten ons niet als afwachtende consumenten gedragen, maar als kritische makers.

Barbara zingt het gezelschap uit de sessie met een zelfgeschreven lied, waarna Monique alle deelnemers bedankt voor hun aandacht. “Tot ziens in de metaverse!”

Immersieve mediawijsheid – Deze sessie vormt het vervolg op de expertsessie Immersieve media die Netwerk Mediawijsheid samen met IJsfontein organiseerde in 2019. Lees het verslag.