Jouw kind op TikTok: sta je het toe of verbied je het? Een welbekend dilemma voor ouders. Want gratis apps verzamelen veel privacygevoelige gegevens. Hoe we omgaan met TikTok en de dataverzameling door sociale media, staat dan ook centraal tijdens de online netwerksessie Kind & privacy van Netwerk Mediawijsheid en Bureau Jeugd & Media, op 8 oktober 2021.

Aanleiding voor de sessie is de rechtszaak die Stichting Take Back Your Privacy en de Consumentenbond namens een groep Nederlandse ouders tegen TikTok aanspannen, vanwege overtredingen van de privacyregels. Het doel van deze ochtend is om inzicht te geven in de privacyproblematiek rondom apps als TikTok en om handvatten te bieden om opvoeders beter te ondersteunen bij hun keuzes rondom privacy.

De sessie begint met een komische aftrap door comedian Farbod Moghaddam, waarna de dagvoorzitter Freek Zwanenberg van Bureau Jeugd & Media het thema introduceert: “De jeugd zit steeds meer op TikTok. Zijn wij ons bewust genoeg van de risico’s en gevolgen? Hoe is onze houding ten opzichte van privacy? Daar gaan we het vandaag over hebben. Want hier samen over praten, dat is ook mediawijsheid.”

De rechtszaak tegen TikTok

Damiën Berkhout, procesadvocaat bij Scott+Scott, neemt ons mee in de vraag: hoe ver gaat TikTok in het verzamelen van data? Het advocatenbureau werd ingeschakeld door de stichting Take Back Your Privacy en de Consumentenbond. “Wij constateerden dat TikTok zich schuldig maakt aan een vrij ernstige, systematische overtreding van privacyrechten, consumentenrechten en de AVG. TikTok gebruikt kinderen – die volgens ons én de wettelijke regelgeving extra bescherming verdienen – als voer voor hun algoritme”, vertelt Damiën. “Inmiddels hebben we een dagvaarding van 230 pagina’s uitgebracht waarin we eisen dat TikTok stopt met deze activiteiten én schade vergoedt.”

Er gaan volgens hem drie dingen mis:

1. TikTok vergaart excessieve hoeveelheden persoonsgegevens. Daarvoor moet je als bedrijf een geldige reden hebben, voor TikTok is dat alleen voor financieel gewin. Dat mág niet.
2. TikTok is onduidelijk over wat de app achter de schermen doet én gebruikers worden niet op hun rechten gewezen.
3. TikTok is een gevaarlijke omgeving voor mensen. Door gevaarlijke challenges én door slechte bescherming tegen hackers. Bovendien verplaatst TikTok data, bijvoorbeeld naar China. “Dit alles is verboden. Een app moet veiligheid waarborgen, TikTok doet dat niet.”

Dataverzameling hoort er nou eenmaal bij?

Dat we vaak denken dat dataverzameling ‘erbij hoort’, is volgens Damiën gevaarlijk. “Ik wil benadrukken dat de data die wordt getrackt en de hoeveelheid gegevens die wordt verzameld, nieuw is. Grote bedrijven achter de platforms kiezen er bewust voor dit te doen. Het is belangrijk dat we daar kinderen tegen beschermen. Zodat zij bijvoorbeeld niet te maken krijgen met bubbelvorming, omdat ze door wat ze te zien krijgen één kant worden ingeduwd.” Er lijkt gelukkig nu een kentering te zijn. Met de Europese privacywetgeving, de AVG, én in de houding van mensen.

Lees meer over de actie van stichting Take Back Your Privacy tegen TikTok.

Bescherming van persoonsgegevens

Sander van der Waal, research director bij Waag, reageert op de rechtszaak vanuit zijn perspectief. Hij ziet de rechtszaak als een belangrijk onderdeel in de kentering die is ingezet: “Dit soort grote Amerikaanse en Chinese bedrijven werken op basis van (commerciële) waarden die niet in overeenstemming zijn met hoe we in Nederland en Europa met elkaar willen omgaan. Daarom is het goed dat we in Europa nu zeggen: wij willen dat er op een andere manier wordt omgegaan met onze persoonsgegevens, die moeten worden beschermd. De AVG was de eerste reactie op het feit dat persoonsgegevens op grote schaal verhandeld werden.”

Publieke in plaats van commerciële waarden

“Wij bij Waag maken ons zorgen over misbruik van gegevens. Want we hebben geen alternatief; we communiceren nu eenmaal via dit soort platforms. Daarom werken we bij Waag aan alternatieve technologie, op basis van de kernprincipes: open, eerlijk en inclusief. Nieuwe platforms waarbij onze mensenrechten én die van kinderen beter gewaarborgd zijn.”

Publieke mediaplatforms – ontwikkeld door bijvoorbeeld de overheid – zijn volgens Sander absoluut mogelijk. “Facebook is ook gemaakt door mensen. We kunnen zelf het heft in handen nemen en alternatieve technologie ontwikkelen die wél voldoet aan de waarden die voor ons belangrijk zijn. Geen nieuwe TikTok, maar een app die schadelijke content weghoudt en een algoritme heeft dat niet leidt naar extreme content, maar naar content die ontwikkeling van kinderen stuurt. We hebben nog geen blauwdruk, maar het begin is er. En als we daar samen verder over nadenken, vinden we die alternatieven zeker.”

Maar is dat wel haalbaar, vraag het publiek zich af. Want we zitten toch allemaal massaal op die bestaande platforms? Sander: “Natuurlijk is er geen kant-en-klaar antwoord in hoeverre het succesvol is. Maar: de platforms van nu zijn er over tien jaar misschien niet eens meer. Vroeger waren er ook andere platforms. Er zullen dus altijd ontwikkelingen zijn naar nieuwe platforms, dat kunnen we samen beïnvloeden. We hoeven niet te wachten totdat Amerika of China iets nieuws over ons uitstrooit.”

Waag ontwikkelt ook lesmateriaal, zoals De Baas Op Internet, waarin kinderen leren over de technische aspecten van internet en privacy.

Hoe ondersteunen we opvoeders?

Wat kunnen ouders, leerkrachten, mediacoaches of bibliotheekmedewerkers met deze informatie? Daarover gaat het tweede deel van deze sessie, tijdens een panelgesprek met drie gasten: Quinn Bezemer, een bekende TikTokker die samen met zijn tweelingbroer filmpjes maakt. Hun account (@quinnenaaron) telt 615.000 volgers. Jacqueline Kleijer, specialist mediaopvoeding, werkzaam bij Bureau Jeugd & Media. Zij geeft regelmatig les aan ouders en kinderen over mediawijsheid. En Ilse Meursinge van Het Mediateam. Zij helpt docenten bij het uitrollen van leerlijnen digitale geletterdheid en bibliotheken bij het ontwikkelen van die lessen.

Triple-edged sword

TikTokker Quinn Bezemer reageert op wat hij tijdens de sessie heeft gehoord: “Ik schrik zelf eigenlijk best wel van die rechtszaak. Bewustwording, opvoeding en ondersteuning aan jeugd lijkt me daarom goed. Dat ze weten dat ze hun privacy inruilen, als betaalmiddel gebruiken, voor de lol die ze krijgen op TikTok. Want de jeugd is totaal niet bezig met privacy.”

“Voor mij is TikTok een triple-edged sword. Aan de ene kant zijn er al die bezwaren over privacy. Aan de andere kant is het gewoon een heel leuk platform dat perfect inspeelt op wat jij leuk vindt. Gegarandeerd vermaak. En voor mij is het ook mijn verdienmodel. Dat maakt het een lastige zaak. TikTok heeft iets van de American Dream: iedereen kan het maken. Dus we downloaden het omdat het leuk is, het het gesprek van de dag is en omdat klasgenoten het ook doen. Weten we er meer van, dan kan iedereen zelf de afweging maken om daarin mee te gaan, of niet.”

Je kunt niet vroeg genoeg beginnen met bewustwording

Is de jeugd überhaupt bezig met privacy? En wat moeten wij ze erover leren? Volgens Jacqueline Kleijer hebben Nederlanders een gekke band met privacy: “We hebben onze gordijnen niet dicht, hebben het gevoel dat we niks te verbergen hebben. Daarom zeg ik vaak: we hebben wel wat te beschermen. Dat komt aan.” Ze merkt een verandering in bewustwording bij kinderen, ouders en instanties. “Kinderen zeggen vaak als je over TikTok begint al direct: ‘ik heb het wel, maar niet openbaar hoor!’. Maar ook op kinderdagverblijven wordt bijvoorbeeld beleid gemaakt. Ik adviseer ouders om mee te kijken naar wat een kind post, maar óók naar wat een kind ziet.”

Ilse Meursinge merkt vooral dat de reactie van kinderen op privacy op de scholen waar zij staat vaak is: ‘Boeien, weet je hoe leuk het is, hoeveel vrienden ik al heb gemaakt, hoeveel ik geleerd heb?’ “Zowel voor kinderen als voor ouders is het vaak niet te overzien hoeveel erachter zit. Ik denk dat het onze rol is om bewustwording te creëren en het gesprek aan te gaan.” Ze denkt dat we niet vroeg genoeg kunnen beginnen met bewustwording creëren.

Dat kinderen dataverzameling te lastig en abstract vinden, ontkracht Quinn. “Ik denk dat zij goed weten dat het algoritme van TikTok precies laat zien wat ze willen zien. Kinderen pakken sociale media zo snel op, dat begrijpen ze echt wel.”

Blijf in gesprek en maak afspraken

“Het gesprek aangaan is het allerbelangrijkste”, vindt Ilse. “En afspraken maken: wanneer gebruiken we onze telefoon wel, en wanneer niet. Met parental control kun je in veel apps aan de achterkant aangeven wat kinderen wel en niet mogen. Het is schijnveiligheid; dataverzameling gaat door. Maar je hebt dan wel een beetje invloed op wat je kind ziet.”

Jacqueline adviseert ook: “Past TikTok, of een ander platform, niet bij jouw opvoeding en visie, dan is het verstandig om in gesprek te blijven. Verbied je je kind iets, dan is er de kans dat het stiekem gaat kijken. En gebeurt er dan iets schadelijks, dan durft hij of zij misschien niet naar jou toe te stappen. Zorg dus altijd dat je open blijft, ook naar je kind. En zoek andere ouders op, je hebt elkaar nodig.”

Mentaliteitsverandering

Als een rode draad door de sessie heen loopt het woord mentaliteitsverandering. Damiën Berkhout en Sander van der Waal reageren nog eenmaal op wat er allemaal is gezegd. Damiën: “Natuurlijk is het verstandig om te kijken wat ouders zélf kunnen doen. Praten en regels opstellen is goed. Maar ik wil waken voor de gedachte dat zij alleen verantwoordelijk zijn. Een belangrijke rol is weggelegd voor TikTok en andere platforms. We moeten een infrastructuur creëren waarin ouders hun rol kunnen pakken.”

Sander vult aan met een laatste tip: “Belangrijk voor iedereen die in het veld bezig is, is nadenken over hoe je leuke content op andere platforms – misschien wel publieke platforms – kunt delen. We zijn niet afhankelijk van bestaande platforms; we kunnen onze creativiteit op heel veel andere manieren online delen.”

Farbod sluit de sessie af: “Tegenwoordig komt er zoveel kijken bij het opvoeden van een kind. Waar we naar mijn idee op moeten blijven letten, is dat we niet vriend van ons kind zijn, maar ouder. Voed jij je kind niet op, dan wordt het opgevoed door zijn omgeving. Die omgeving heeft niet de onvoorwaardelijke liefde voor je kind zoals jij dat wel hebt.”

Meer informatie over de rechtszaak tegen TikTok

• Lees meer over de claim van stichting Take Back Your Privacy en de Consumentenbond. Steun de TikTok claim
• Bureau Jeugd & Media publiceerde dit artikel over de rechtszaak tegen TikTok

Lees verder over privacy:

» Vergiftig je data: drie manieren om Big Tech te slim af te zijn
» Een Data Detox Kit voor jongeren: hoe ga je bewust om met media? 

Welkom op NetwerkMediawijsheid.nl, de nieuwe website van Netwerk Mediawijsheid. Loop je tegen iets aan? Mis je iets? We horen het graag via het Infopunt.