Wat is verantwoorde journalistiek? Die vraag staat centraal tijdens het 10^e Nationaal Mediawijsheid Congres van de Nationale Academie voor Media en Maatschappij. Het antwoord dat me het meest bijbleef, komt van Ralf Bodelier, filosoof, onderzoeker, journalist en optimist. Verantwoorde journalistiek betekent voor hem: kritisch blijven, aandacht hebben voor de wereldproblematiek en tegelijkertijd positieve trends laten zien binnen hun context. Helaas, als journalist weet hij: goed nieuws verkoopt niet. Maar als onderzoeker weet hij: het beeld dat de wereld in brand staat, klopt niet. Het wordt ons opgedrongen. Als optimist zegt hij daarom: onze kinderen verdienen hoop en optimisme. Vertel ze dat de wereld vooruit gaat. Dát is de echte verantwoordelijkheid van journalisten en van opvoeders.

Hoop en optimisme zijn de motor voor persoonlijke ontwikkeling

Waarom hebben kinderen hoop en optimisme nodig? Micha de Winter, hoogleraar Pedagogiek aan de Universiteit Utrecht, zei hierover in zijn afscheidscollege: “Hoop en optimisme vormen de motor van onze persoonlijke ontwikkeling. De samenleving zit te springen om jonge mensen die zich ontwikkelen tot betrokken burgers die met positieve verwachtingen aan het maatschappelijk verkeer willen deelnemen.”

Constructieve verslaglegging zorgt voor gemotiveerde jongeren

Ook Mariska Kleemans, universitair docent Communicatiewetenschap aan het Behavioural Science Institute van de Radboud Universiteit sprak eerder dit jaar tijdens het Wetenschappelijk Congres Mediawijsheid over dit onderwerp. Zij onderzocht samen met het Jeugdjournaal hoe je nieuws moet vormgeven om de jeugd te inspireren een positieve bijdrage te leveren aan de maatschappij. De manier waarop nieuws wordt gebracht, is daarbij van doorslaggevend belang. Binnen deze zogenaamde constructieve verslaggeving is veel aandacht voor:

• Positieve elementen (overlevenden i.p.v. slachtoffers)
• Hoop, opluchting
• Oplossingen
• Wat wordt gedaan, wat kun je zelf doen?

De kinderen uit haar onderzoek voelden na het zien van constructieve nieuwsvideo’s minder boze emoties en waren vaker bereid om zelf actie te ondernemen.

» In de brochure Kinderen en terreur op sociale media vertelt Ronald Bartlema, chef NOS Jeugdjournaal, over de balans die hij zoekt in verslaggeving

Groeiende behoefte aan context

Terug naar Ralf Bodelier op het Nationaal Mediawijsheid Congres. Hij leidt de Nederlandse tak van Worlds Best News, een organisatie die mensen inspireert met nieuws over vooruitgang in de wereld. Vooral in ontwikkelingslanden zijn belangrijke stappen gezet op het gebied van armoedebestrijding, gezondheid en veiligheid. Desondanks wordt de mythe over armoede in stand gehouden, terwijl de cijfers haaks op de feiten staan.

De oorzaak is volgens Bodelier een gebrek aan journalistieke verantwoordelijkheid; cijfers worden uit hun context gehaald en als losstaande feiten gepresenteerd. Journalisten gebruiken bronnen nog te vaak om de negatieve punten eruit te halen, simpelweg omdat dat meer lezers scoort. En dat terwijl er door alle berichten over oorlog, aanslagen en ellende bij lezers, luisteraars en kijkers juist een groeiende behoefte lijkt te ontstaan aan maatschappelijke, historische en oplossingsgerichte context.

Ik citeer Bodelier met enkele voorbeelden:

De media kopten eind 2016: 385 miljoen kinderen leven in extreme armoede. (bron: Unicef en de Wereldbank)

Plaatsen we dat getal binnen de context van het onderzoeksrapport van Unicef en een rapport van de Wereldbank, dan zien we dat er juist steeds minder mensen in extreme armoede leven. Het zijn er nog steeds te veel, toegegeven, maar de dalende lijn in de afgelopen 15 jaar is onmiskenbaar en hoopgevend.

• De afgelopen 25 jaar kregen 2,6 miljard mensen toegang tot goed drinkwater (bron: WHO, Unicef). Volgens de WHO beschikt inmiddels 91% van de wereldbevolking over water uit schone pijpleidingen en putten.
• De populatie reuzenpanda’s in het wild nam sinds 2003 met 16 procent toe tot 1.864 dieren vandaag. De status van de reuzenpanda veranderde hierdoor van ‘bedreigd’ naar ‘kwetsbaar’ (bron: WNF)
• Het afgelopen decennium zijn maar liefst 25 miljoen kindhuwelijken zijn voorkomen. Tien jaar geleden trouwde nog een op de vier meisjes voor haar achttiende, nu is dat een op de vijf (bron: Unicef)
• Het aantal kinderarbeiders in de wereld is gedaald van ongeveer 245 miljoen in 2000 tot ongeveer 152 miljoen vandaag. Dat zijn dus 93 miljoen kinderen die sinds 2000 aan de kinderarbeid zijn ontsnapt. (bron: ILO)

Op Worlds Best News vind je meer voorbeelden, inclusief context en verwijzing naar bronnen.

Hoop en optimisme? Dan eerst informatievaardig!

Eerder op de dag tijdens de keynote gaf Frits van Exter – voorzitter van de Raad voor de Journalistiek – ook al aan dat context nog te vaak mist in journalistieke producties. Dat levert met name veel desinformatie op over complexe, gelaagde maatschappelijke onderwerpen, zoals de donorwet, vaccinaties, klimaatverandering en het immigratiebeleid.

“De verantwoordelijkheid van de media is,” zegt hij, “het zoeken naar de waarheid. Onderzoeksjournalistiek wordt steeds belangrijker. En kwaliteitsmedia moeten blijven bewijzen dat ze die titel verdienen.”

Maar om onderzoeksrapporten te kunnen lezen, om feit van fictie te kunnen scheiden, om bronnen te kunnen achterhalen, je te wapenen tegen desinformatie en een begrip als context te snappen, moet je informatievaardig zijn. Niet alleen om het nieuws te snappen, maar ook om te kunnen relativeren, om belangrijke structurele vooruitgang te kunnen zien en een positieve kijk op de wereld te kunnen ontwikkelen.

Dus: vertel kinderen dat de wereld vooruit gaat

Onze kinderen verdienen hoop en optimisme. Dat doen we door ze te voeden met positief nieuws. Als dat lukt, realiseren we al op jonge leeftijd een omslag in denken.

Meer workshops op het Nationaal Congres Mediawijsheid 2018

Na het plenaire gedeelte konden deelnemers aan het Nationaal Congres Mediawijsheid 2018 kiezen uit 18 workshops. De workshop van Ralf Bodelier heb ik hierboven uitgebreid beschreven. Hieronder vind je een korte samenvatting van twee andere workshops:

Journalistieke ethiek en kwaliteitsmedia?

De workshop ‘Diplomaat of Journaalpolitie’ wordt gegeven door de ombudsman van de NPO, Margo Smit. Margo vertelt dat we eigenlijk nooit echt veel vertrouwen hebben gehad in de journalistiek. Nepnieuws is ook niet per se iets nieuws, maar is er altijd al geweest. Wel is het publiek nu mondiger geworden en spreekt het publiek direct de journalisten aan. Journalisten krijgen dan ook niet zonder meer het vertrouwen van het publiek. Het is de taak van de ombudsman om klachten van het publiek over journalistieke uitingen te onderzoeken en te behandelen. De ombudsman krijgt te maken met uiteenlopende en soms lastige en ethische kwesties. Denk bijvoorbeeld aan klachten en vragen over privacy in tijden van sociale media. Zo waren er eind juli vorig jaar drie Nederlanders vermist in Zuid-Turkije. In diverse media kwamen berichten over de vermissing, inclusief artikelen en items met de volledige namen én foto’s van het drietal. Kunnen journalisten zomaar iemands volledige naam én foto gebruiken? Hoe zit het met de privacy? Margo geeft aan dat het elke keer delicaat en maatwerk is. Ethiek is nooit zo klaar als een klontje.

Hoed u voor de media!

In de workshop van de ombudsman van Trouw, Adri Vermaat, gaat het ook over de relatie tussen kwaliteitsmedia en journalistieke ethiek. Een goed voorbeeld van een lastige ethische kwestie was de vermissing van Anne Faber. In de krant verscheen een luchtfoto van de plek waar het levenloze lichaam van Anne Faber uiteindelijk werd gevonden; stukken bos, personen in witte pakken en blauwe hekken waren op de foto te zien. En dit terwijl de politie toentertijd had verzocht om niet boven de plaats delict te vliegen. Is het ethisch verantwoord om van zo’n gebeurtenis toch een foto online én in de krant te publiceren? Wat is de nieuwswaarde van zo’n bericht? Vermaat benadrukt dat dit soort berichtgevingen de ethiek van de journalistiek raakt én de privacy van de betrokkenen.