Het grote verschil tussen de eerste en de huidige lockdown is dat we er inmiddels aan gewend zijn. ‘Zoomen’ is een ingeburgerd werkwoord geworden, we weten hoe we met media bij mensen kunnen zijn zonder fysiek met ze in een ruimte te zijn. ‘Aanwezig zijn’ heeft zo een andere betekenis gekregen, eentje die al wel een tijd in de maak was.

Sociale media en smartphones hebben het mogelijk gemaakt om ervaringen makkelijk te delen met onze geliefden. Vroeger liet je achteraf een selectie van je vakantiefoto’s aan bezoek zien, maar op sociale netwerken als Facebook kon je in een klap een album delen. Dankzij steeds betere camera’s en meer opslagruimte gaat dat nu vrijwel onmiddellijk: op Instagram kan je bijvoorbeeld direct streamen wat je allemaal meemaakt, waardoor het voor je volgers bijna zo voelt alsof ze erbij zijn.

‘Liveness’ is nog altijd relevant

Dat gevoel van erbij zijn is voor televisiewetenschappers al langer een belangrijk concept. Alle vroege televisie was namelijk live, omdat televisie net als radio een elektronisch medium was. Als het uitgezonden was, was het weg. Grote live-evenementen, zoals sporttoernooien, zijn echte televisie-evenementen: denk aan voetbal dat volledig is ingericht op de uitzending ervan. Ook in deze tijd waarin we series kijken wanneer het ons uitkomt blijft liveness relevant. Makers willen zo kijkers binden: je moet er nú bij zijn, kijken wanneer het gebeurt. Liveness geeft een gevoel van urgentie en relevantie.

Dit concept staat ook centraal in het proefschrift Being There Live: How Liveness is Realized Through Media Use at Contemporary Cultural Events dat Esther Hammelburg vorige week verdedigde. Ze deed onderzoek naar het gebruik van media tijdens Oerol Festival 2017, 3FM Serious Request 2017 en Pride Amsterdam 2018. Ze observeerde, zowel ter plekke als online. Haar verzamelde materiaal bevat meer dan 15.000 beelden. Daarnaast sprak ze met 379 bezoekers en liet hun mediadagboeken bijhouden.

Laten zien dat je erbij bent

In haar analyse maakt ze dankbaar gebruik van de Griekse term kairos, die zich het beste laat afzetten tegen een ander Griekse term. Chronos staat voor kloktijd, dus lineaire, meetbare tijd. Kairos was de god van ‘het geschikte ogenblik’ en staat voor innerlijke tijdsbeleving. Filosoof Joke Hermsen schreef er een bekend boek over. Hammelburg kijkt niet alleen naar beleving van tijd (nu versus toen), maar ook naar ruimte (hier versus daar) en het sociale (wij versus zij).

Bezoekers van festivals spelen met deze dimensies in hun mediagebruik. Ze getuigen van memorabele momenten door vooraf, tijdens en achteraf herinneringen te maken in de vorm van posts, stories en streams. Ze willen met beelden laten weten dat ze erbij waren en door middel van check-ins, locatietags en filters tonen dat zij aanwezig waren.

Zelf vastgelegd worden, bijvoorbeeld door de camera’s van Serious Request, kan extra punten geven. Het gaat dus niet alleen om eigen herinneringen maken, maar ook om ervaringen delen en anderen op afstand uit te nodigen in het moment. Daarbij hebben ze allerlei afwegingen over hun publiek en gepastheid, maar ook over wat te verbeelden. Bovendien willen ze zelf ook niets missen. Een respondent:

‘Ik wil een foto nemen om het later terug te kunnen kijken, maar aan de andere kant vind ik het ook jammer omdat je op dat moment even het moment mist. Leg het vast in je hart, beleef het gewoon in plaats van constant foto’s te maken. Het leidt af.’ (p. 75)

Fysieke wereld doorspekt met mediagebruik

Het proefschrift van Hammelburg laat goed zien hoe onze beleving van de fysieke wereld doorspekt is met mediagebruik. Hoogleraar Mediastudies Mark Deuze spreekt daarom over Media Life: we leven niet alleen meer met media maar ook in media: media zijn voor ons wat water is voor vissen. De coronacrisis heeft dit proces van mediatisering verder versneld. In dat medialeven is het steeds moeilijker om offline en online van elkaar te scheiden, of fysiek en via media.

Het begrip live staat bol van tegenstrijdigheid. In het alledaags taalgebruik kan je het gebruiken zowel voor ter plekke ergens bij zijn als voor iets dat uitgezonden wordt – denk daarbij bijvoorbeeld aan ‘live’ lineair televisie kijken of een site die ‘live’ gaat. En wat betekent het als iemand zegt ‘zullen we live afspreken’? Is dat een afspraak in een koffietentje of via Teams? Wie is de we? Gaat het alleen om de aanwezige mensen, of worden er ook opnames gemaakt – een foto van de genuttigde taart of een video van de vergadering?

Volgens verschillende techgiganten wordt de metaverse hét nieuwe internet. Een internet waarin we nog meer kunnen opgaan, o.a. door technologie zoals VR en AR. Wat betekenen deze ontwikkelingen voor onze samenleving en ons werk op gebied van mediawijsheid?

 

Tijdens de online netwerksessie ‘Mediawijsheid in de metaverse’ op 26 januari gaan experts in gesprek over vragen als: Hoe zou deze gedeelde 3D-wereld vorm kunnen krijgen? Hoe zorgen we dat de metaverse onze wereld verrijkt en niet verarmt? En hoe kunnen nu al werken aan mediawijze competenties die belangrijk zijn in een immersieve en gegamificeerde mediawereld? Meld je aan voor deze sessie.

Metaverse: een waanzinnig onaantrekkelijk universum

Momenteel zetten de grote techbedrijven sterk in op de metaverse, volgens Wikipedia een ‘volgende generatie of versie van het internet, waarin alle bestaande, gedeelde, en 3D virtuele ruimten aan elkaar verbonden zijn in een alles omvattend virtueel universum’. Een spiegelwereld waarin we nog makkelijker online dingen kunnen doen, van daten tot winkelen.

Dat virtuele universum lijkt mij waanzinnig onaantrekkelijk. De coronacrisis leert ons juist hoezeer we communicatie via schermen vervelend vinden, hoe groot onze behoefte aan lichamelijk contact daadwerkelijk is, hoezeer we offline belevenissen als naar het theater of de club gaan waarderen. ‘Erbij zijn’ kan nu weliswaar op meerdere manieren, maar ook het onderzoek van Hammelburg toont het primaat van ter plekke samenzijn. Dat vinden we zo fijn, dat we het vastleggen en willen delen met de mensen die er niet zijn. Andersom blijft altijd een slechte tweede: bij onze geliefden zijn via media omdat fysiek niet kan of mag.

Dit artikel verscheen eerder op de site van Brainwash.