Als we er in slagen emotionele intelligentie en datageletterdheid in het onderwijs te combineren, maakt dat van nepnieuws een minder groot gevaar. Dit betoogt lector Inclusion and the Creative Industries Joke Hermes.

‘Fake news’ laat zich op nogal wat manieren definiëren. Volgens Donald Trump is het berichtgeving van media die hem bekritiseren. Daarvoor werd de term gebruikt voor satirische televisie, denk The Daily Show of in Nederland het werk van Arjen Lubach. Nu wordt deze gebruikt voor misleidende informatie bedoeld om ons te manipuleren, zoals rond de oorlog in Oekraïne of de coronacrisis. In die vorm bedreigt het onze maatschappij.

Onderwijs in mediawijsheid en datageletterdheid, in combinatie met het vergroten van de emotionele intelligentie biedt meer houvast.

De veroordeling vorige maand van Tjeerd P. en Jaimy W. laat deze ontwrichtende werking goed zien. Deze mannen gooiden vorig jaar een molotovcocktail naar binnen bij journalist Willem Groeneveld. Zij volgden Joost K., de in satanistische pedofielennetwerken gelovende complottheorieverspreider die eind juni werd veroordeeld tot vijftien maanden cel wegens opruiing.

Deze zaak laat zien dat alleen tegengaan en ontkrachten van nepnieuws door bijvoorbeeld factchecking niet de oplossing is. Onderwijs in mediawijsheid en datageletterdheid, in combinatie met het vergroten van de emotionele intelligentie biedt meer houvast.

Desinformatie versterkt polarisatie

Desinformatie drijft ons uit elkaar. Het versterkt polarisatie. Bedoeld en onbedoeld foute informatie wordt versterkt door de snelheid waarmee nieuws rondgaat op sociale media en door de algoritmes van platformmedia die opwinding belonen. Je krijgt meer van waarop je klikt en datgene waarop wordt geklikt, wordt verder verspreid.

Het is niet raar dat we denken dat we fake news moeten stoppen door middel van extreme waakzaamheid: strengere regels en factchecking om het publiekelijk te ontkrachten; videomateriaal screenen om te zien of het niet gaat om ‘deep fakes’. Het is de vraag of dat de beste weg is. Overal deep fakes verwachten, werkt cynisme en complotdenken in de hand. In het ontkrachten, krijgt nepnieuws ook aandacht. Volgens kenniscentrum Movisie is dat geen duurzaam effectieve strategie. Online haat- en discriminatieonderzoek laat juist zien dat het herhalen van negatieve stereotypen ze versterkt.

Overal deep fakes verwachten, werkt cynisme en complotdenken in de hand. In het ontkrachten, krijgt nepnieuws ook aandacht

Het grote probleem is dat alle nieuws ons emotioneel raakt, of het nu gaat om bonafide nieuws of om nepnieuws. Rationele tegenwerpingen ondervangen de impact van informatie en desinformatie niet. Wat dan? Moeten we ons erbij neerleggen dat ‘nieuws’ niet betrouwbaar is en dat we als burgers geblinddoekt handelen als we stemmen of ons engageren met kwesties en problemen? Er zijn mensen die de wereld deze kant uit zien gaan. Veel mensen zouden de moeite niet meer willen of durven nemen om uit hun eigen bubbels te komen.

We kunnen als burgers het nieuws weer hernemen

Dat lijkt mij een veel te zwart scenario. We kunnen als burgers het nieuws weer hernemen. De geschiedenis leert dat ‘nieuws’ dat altijd al van ons heeft gevraagd. Grote verhalen en machtige anderen verdienen altijd al onze kritische aandacht. We hoeven het nepnieuws van nu niet belangrijker te maken dan het is, aan veel gekkigheid wordt geen letterlijk gehoor gegeven, ook al gebeurt het soms en verspreidt informatie sneller dan ooit. Wat we wel nodig hebben is veel meer mediawijsheid en datageletterdheid, waarbij een beter begrip van onze emoties cruciaal is.

Mediawijsheid leert ons dat nieuws altijd gekleurd wordt door de achtergrond van waaruit het wordt verteld. Of dat nu een nationaal of een regionaal belang of een politieke kleur is. Vergelijken van nieuwsbronnen geeft een beter want genuanceerder beeld. Door datageletterdheid begrijpen we hoe de nuance uit beeld verdwijnt in de online-wereld.

Mediawijsheidonderwijs combineert idealiter met datageletterdheid maar ook met meer emotionele intelligentie. Weten dat we van opwinding houden, maakt ons minder vatbaar voor de verwarring die eruit voorkomt. Burgers die gevoel en verstand samen kunnen laten komen, vallen minder ten prooi aan cynisme of naïviteit. Naïef vertrouwen en naïef wantrouwen verstoren allebei hoe we omgaan met informatie. Het zet niet aan tot begrip dat we altijd weer nieuwe informatie moeten zoeken en verwerken. Het stoort vooral het contact dat we met anderen maken en ons vermogen naar anderen te luisteren.

Weten dat we van opwinding houden, maakt ons minder vatbaar voor de verwarring die eruit voorkomt

Maak scholieren ervan bewust hoe algoritmes werken en hoe ze, als ze ‘klikken’, afgesloten worden van andere verhalen. Hoe leven in enkelvoudige verhalen de werkelijkheid geweld aan doet en ons bang en boos maakt jegens anderen. Hoe algoritmes gericht zijn op emoties en argumenten in de schaduw zetten. En hoe, als we ons niet in bubbels laten vangen, andere verhalen en interpretaties van wat er in de wereld gebeurt ons hoop kunnen geven en zicht op alternatieven.

Oefenen met zelfstandig denken

Daarvoor is oefening nodig in zelfstandig denken in tijden van een overweldigend media-aanbod dat varieert van nieuws tot entertainment tot sociaal. We kunnen van allemaal plezier hebben als we dat doen vanuit een aantal basisprincipes: er is verschil tussen bronnen; de langetermijnreputatie van media is betekenisvol; complottheorieën bespelen onze angsten, checken op betrouwbaarheid van informatie helpt. Lach om krankzinnige verhalen en wordt niet gelijk boos.

Of complottheorieverspreider Joost K. en molotovcocktailgooiers Jaimy W. en Tjeerd P. met dit type onderwijs minder in verwarring zouden zijn geraakt, is een niet te beantwoorden vraag. Zeker is dat een combinatie van datageletterdheid, emotionele intelligentie en respect voor degelijk nieuws van verschillende kanten een grote groep van ons minder ontvankelijk zal maken voor nepnieuws. Dat helpt het tij van fake news te keren zonder dat we het in onze zorg en opwinding op grote schaal helpen verspreiden.

Joke Hermes is lid van de Wetenschappelijke Raad van Netwerk Mediawijsheid. Tevens is ze lector Inclusion and the Creative Industries aan Hogeschool Inholland en lector media, cultuur en burgerschap aan de Universiteit van Amsterdam.

Wellicht vind je dit ook interessant

• Zo krijg je door nepnieuws te herkennen juist meer nepnieuws te zien op TikTok
• Wat te doen tegen trollen(legers)? Isdatechtzo.nl heeft het antwoord
• Met je eigen mening naar de stembus? “Je wordt écht op allerlei manieren beïnvloed”
• Hoe jongere en oudere nieuwsgebruikers anders omgaan met twijfel en wantrouwen