‘Aandacht’ is, heel in het algemeen, bewuste, gerichte belangstelling en ‘informatie’ is alles wat als bericht, als overdracht van kennis iets of iemand bereikt. Met andere woorden: aandacht is wat de mens in principe ter beschikking staat om door te dringen tot informatie die afkomstig kan zijn van een mens of een – al dan niet digitale – bron. Als aandacht niet tot bloei kan komen, komt er van leren, van lezen en van communiceren niets terecht voor degene die het niet kan opbrengen.

Illustratie: Roeland Smeets. Klik op de afbeelding om te vergroten.

In deze blog wil ik eerst inventariseren waarom het vermogen om aandacht te besteden steeds meer onder druk komt te staan. Daarna doe ik voorstellen om aandacht een plek te geven in het onderwijs over digitale geletterdheid. NB: als ik het over “digitale geletterdheid” heb, bedoel ik kennis over hoe de wereld om ons heen verandert onder invloed van supersnelle ontwikkelingen op o.a. het gebied van technologie.

De meeste informatie in deze blog is afkomstig uit het boek Stolen Focus. De schrijver, socioloog Johann Hari, heeft zich drie jaar verdiept in allerlei aspecten van (het wereldwijd afnemende vermogen tot) aandacht en met tal van wetenschappers gesproken; hij komt met tips hoe we dit probleem zouden kunnen aanpakken.

Aandacht

Floridi’s Online Manifesto roept op tot meer aandacht, immers: “Aandacht [is] een inherent menselijke eigenschap die de bloei van menselijke interacties en het vermogen om deel te nemen aan zinvolle actie conditioneert”.

Wat goed is voor de ontwikkeling van aandacht bij een kind:

• Spelen: Dr. Isabel Behncke heeft het belang van spelen onderzocht bij primaten en bij jonge kinderen. Spelen vormt de basis voor een solide persoonlijkheid en alles wat volwassenen willen overbrengen, bouwt voort op deze basis. Als je iemand wilt zijn die volledig aandacht kan geven, heb je die basis van vrij spel nodig. (1)
• Voorgelezen worden: Bij lezen is het de vraag of empathische mensen gewoon graag lezen of dat mensen door het lezen empathischer worden: een kip-of-ei-verhaal dus. Maar één van Hoogleraar Mar’s studies laat wel onomwonden zien wat het resultaat is van het voorlezen aan jonge kinderen: hoe meer ze voorgelezen worden, hoe beter ze emoties kunnen aflezen bij anderen. (2)
• Genoeg slaap: Tijdens de slaap zullen je hersenen de dingen die je gedurende de dag hebt geleerd gaan overbrengen naar je langetermijngeheugen. (3)

En wat slecht is voor de ontwikkeling van aandacht bij een kind:

• Stress: Een belangrijke reden daarvoor is het coronavirus, dat jongeren al tijdenlang van de school weghoudt. En al vele jaren geldt het voor gezinnen die leven in armoede: een kind dat temidden van problemen leeft, krijgt niet de kans haar of zijn vermogen tot aandacht te ontwikkelen. Zo’n kind heeft een grote kans de diagnose ADHD te krijgen. (‘Attention-deficit/hyperactivity disorder’, oftewel: aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis.)
• Teveel schermgebruik: Uit vierenveertig onderzoeken blijkt dat mensen minder onthouden van wat zij van een scherm aflezen dan wat ze in een boek gelezen hebben. Deze kloof in begrip tussen boeken en schermen is bij basisschoolkinderen het equivalent van tweederde van een jaar groei in begrijpend lezen. (4)

Ook milieuverontreiniging, lawaai, slaapgebrek en, ja, de aantrekkingskracht van iPhones zijn allemaal oorzaken van afleiding bij individuen.

Informatie

Er is een limiet als het gaat om hoeveel informatie we kunnen opnemen op een bepaald moment; dat bleek tijdens onderzoek naar de effectiviteit van snellezen. Men kwam erachter dat er altijd een prijs betaald moet worden op het gebied van begrijpend lezen. Hoe sneller je leest, hoe minder je begrijpt. (5)

Een studie van M.I.T. (Massachusetts Institute of Technology) liet zien dat nepnieuws zes keer sneller op Twitter voorbijkomt dan echt nieuws, en tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 presteerden uitgesproken onwaarheden op Facebook beter dan alle topverhalen op negentien reguliere nieuwssites bij elkaar. (6)

“Het slechte” van moderne technologie, zoals die tot ons komt via Facebook, Google, TikTok etc. is het verdienmodel ervan: afleiding, niet de technologie op zich. In Silicon Valley is alles een race om aandacht. Over zijn tijd als programmeur bij Google zegt James Williams dat hij er achter kwam “dat het niet ging om het in kaart brengen van informatie, maar van aandacht”. Big Tech is haar producten niet aan het vormgeven, maar haar gebruikers. (7)

Een vraag

Als we ervan uitgaan dat er steeds meer redenen zijn waarom jongeren hun aandacht er niet bij kunnen houden, wat kan een middelbare school dan doen om de tijd die digitale geletterdheid in beslag kan nemen te verminderen, zodat er meer tijd overblijft voor regulier onderwijs?

• Kinderen hebben binnen hun thuissituatie en daarbuiten vaak heel verschillende vaardigheden aangeleerd, of hun belangstelling/aandacht kan heel verschillende kanten zijn opgegaan. Mijn voorstel: laat pas aangekomen leerlingen in de brugklas een verhaal schrijven. Het onderwerp is vrij zodat kinderen de kans krijgen zich voor te stellen en te laten zien wat hen interesseert. Tegelijkertijd leren de kinderen dan de digitale schoolvoorzieningen te gebruiken. En leer leerlingen elkaar te helpen bij basisvaardigheden als opslaan en afsluiten.
• Laat leerlingen zoveel mogelijk zelf het onderwerp voor een werkstuk of spreekbeurt bepalen en laat ze duidelijk maken welke bronnen zij gebruikt hebben zodat andere leerlingen de meerwaarde van goed brongebruik (kunnen) zien.
• De bronnen voor dit artikel zijn geschreven door sociologen, filosofen, pedagogen en psychologen, wetenschappers van allerlei origine. Onderwerp is niet alleen hoe het individu, maar vooral hoe de samenleving verandert onder invloed van technologie; dit onderwerp is zelf voortdurend aan ingrijpende veranderingen onderhevig, dus laat een docent op school zich hierin specialiseren en klassen er (extra) les over geven.

Conclusie

Tijdens de pandemie heeft het onderwijs het soms moeten laten afweten, de technologie heeft soelaas geboden en de wetenschap heeft ons nooit in de steek gelaten. Gelukkig kunnen we met die drie verder; met wetenschap en technologie als stille kracht.

Bronnen

1. https://commonthreads.sgi.org/post/143481301918/stepping-into-uncertainty
2. R.A. Mar et al., exposure to media and theory-of-mind development in preschoolers’ cognitive development, 25 (1) 2010, pp. 69-78
3. Blz. 65 N. Dumay: Slaap beschermt niet alleen herinneringen tegen vergeten, maar maakt ze ook toegankelijker (Cortex, 74, 2016 pp. 289 – 96.)
4. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1747938X18300101
5. So much to read, so little time: how do we read and cab speed-reading help? Psychological science in the public interest, 17 (1), 2016, pp. 4 – 34
6. https://www.buzzfeednews.com/article/craigsilverman/viral-fake-election-news-outperformed-real-news-on-facebook
7. Stand out of our light, Freedom and resistance in the attention economy (Van de computerprogrammeur en filosoof James Williams, die dit baanbrekende boek drie jaar geleden schreef.)

Lees hier de andere delen in de serie ‘Wegwijs in informatie’