Werkelijkheid: dit is een foto van een aquarel die ik op vakantie maakte.

Informatie: de zon gaat onder op 13 juli 2013 boven de Mar Menor, een lagune, een binnenzee aan de Spaanse westkust, ter hoogte van Murcia. Het gebied rond de Mar Menor is in trek bij toeristen, er zijn veel flats; maar niet in het gebied dat je hier voor je ziet. Want dit is een open, drassige verbinding naar de Middellandse zee, vandaar dat het huis rechts alleen staat.

De coronapandemie heeft de vraag over wat feiten zijn – en wat daardoor tot de werkelijkheid behoort – en wat informatie is, op scherp gesteld. In dit blogartikel ga ik ervoor pleiten dat jongeren in de onderbouw van de middelbare school eerst een stevige laag kennis gaan opbouwen: kennis, ook over digitale ontwikkelingen en mogelijkheden. Dat is de beste manier om uiteindelijk als een kritische, onafhankelijke, goed geïnformeerde burger te starten in de 21^ste eeuw.

Feiten

Er zijn onderzoekers die aangeven dat mensen de voorwaarden voor de verspreiding van ziekten creëren, door de natuurlijke barrières tussen gastdieren – waarin het virus van nature circuleert – en zichzelf te verminderen. Ondertussen is een virus een deel van de werkelijkheid waar alleen mee kan worden afgerekend door de wetenschap.

En: het virus is onder ons, dus nemen overheden maatregelen om verdere verspreiding te voorkomen. Deskundigen doen hun best ons te waarschuwen. In verschillende landen proberen autoritaire regimes de werkelijkheid onder het tapijt te vegen en ontkennen regeringsleiders dat er al miljoenen besmettingen hebben plaatsgevonden.

Informatie

Socioloog Jaron Harambam geeft in een interview met de Volkskrant over complotdenkers aan dat sociale media als bron van informatie een ramp zijn. “Je merkt niet dat je te maken hebt met een mens, met zijn eigen geschiedenis. Je uit je vaak kort. Anderen lezen mee. De algoritmen stimuleren conflict, want het verdienmodel voor techbedrijven is: meer controverse is meer engagement is meer geld. Maar ook hier gaat het me niet om het een-op-een gesprek, het gaat me erom dat media hier geen structuur voor bieden.”

De laatste jaren is – vooral door de onstuimige opmars van de sociale media – informatie in allerlei vormen terechtgekomen bij de mensen wereldwijd. Deze op zich goede ontwikkeling heeft er ook toe geleid dat er veel mis- en desinformatie bij mensen terecht is gekomen. Je zou kunnen zeggen dat veel mensen – op basis van al dan niet gemanipuleerde informatie – zijn gaan geloven, bijvoorbeeld dat de coronapandemie een hoax is. Een andere moderne vorm van geloven is het complotdenken.

Complotdenken

Harambam schuwt in zijn werk het contact met de complotdenkers zelf niet. Voor zijn promotie dook hij in de Nederlandse complotwereld waar hem de grote verscheidenheid aan ideeën en mensen opviel. Op YouTube staat een video waarin hij te gast is bij Flavio Pasquino, iemand die een verborgen agenda denkt te zien op het gebied van corona en met veel zelfreflectie het fenomeen uitlegt waarvoor Harambam waarschuwt: “Ik heb veel research en moeite gedaan om het te begrijpen. Als ik dan word gediskwalificeerd als een gekkie, wekt dat het gevoel op dat ik niet word begrepen. Dan krijg ik een nog grotere bewijsdrang.”

Mensen en kennis

Mensen overschatten in veel gevallen hun kennis, denken de kennis van een ander wel te kunnen inschatten. Zou het komen omdat we al jaren Google gebruiken en denken dat het ons levert wat we nog niet weten, waardoor onze kennis hoe dan ook toereikend is?

Een voorbeeld van wat er kan gebeuren als mensen hun kennis, hun expertise, overschatten: je wordt fietsend aangereden en – liggend op straat – hoor je mensen, die je kennelijk hebben aangereden zeggen: ach, hij doet het alleen voor de verzekering. Even later is de politie gearriveerd en die stelt vast dat er niks met je aan de hand is. Later wordt in het ziekenhuis vastgesteld dat je arm op drie plaatsen gebroken is…

PS dit voorbeeld zal de krant nooit halen; ik weet dat het echt gebeurd is.

De samenleving

Een citaat van filosoof Bruno Latour: “We hebben te maken met het plotselinge en pijnlijke besef dat de klassieke definitie van een samenleving – mensen onder elkaar – geen zin meer heeft. De toestand van de samenleving hangt op elk moment af van de verbindingen tussen vele actoren, waarvan de meeste geen menselijke vorm hebben. Dit geldt voor microben – zoals we sinds Pasteur weten – maar ook voor het internet, de wet, de organisatie van ziekenhuizen, de logistiek van de staat en het klimaat.”

Het onderwijs

Het bovenstaande laat zien hoe moeilijk de hedendaagse werkelijkheid in een vak op school is in te delen want een docent maatschappijleer zal ook goed ingevoerd moeten zijn in allerlei niet menselijke “actoren”.

En….. wat is belangrijker: dat jongeren in de onderbouw meteen kritisch leren zoeken of dat zij leren hoe algoritmes hun ‘zoekacties’ beïnvloeden? Algoritmes die door mensen in elkaar gezet zijn, die er hun vooroordelen op kunnen botvieren, terwijl gewone burgers zoals jij en ik geen enkel inzicht – laat staan invloed – hebben op de totstandkoming van die algoritmes.

Beste onderwijsgevenden: vertel eerst over de invloed van technologie en lever in de onderbouw goede bronnen bij de projecten die ze krijgen: informeer!

Dat doet de gratis lessenserie De Internethelden bijzonder goed. Er zijn vijf thema’s: Verstandig delen, Val niet voor vals, Beveilig je geheimen, Met aardig doen kom je verder en Blijf er niet mee zitten. Ieder van die thema’s kan behandeld worden door een vakdocent of een ondersteuner: een TOA, mediathecaris of systeembeheerder. Als jongeren in de onderbouw van een middelbare school die lessen krijgen, komen ze meer te weten over iets dat in hun eigen leven al een grote rol speelt, dus zullen ze geïnteresseerd en betrokken zijn.

De hele wereld is fundamenteel aan het veranderen; alleen een hele school kan hier overtuigend een rol in spelen.

Conclusie

Toen het coronavirus losbrak in Nederland heeft de bevolking vele weken de adviezen van wetenschap en overheid opgevolgd. De vraag is of we het rondwarende virus willen erkennen als deel van de werkelijkheid of dat we het als informatie zien waar iedereen mee aan de haal kan gaan.

Bijna een half jaar later kunnen we vaststellen: het rondwarende virus is er, het maakt deel uit van de alledaagse werkelijkheid. De vraag is of we bereid zijn om conclusies te verbinden aan dit gegeven. Of gaan we door met te doen alsof het alleen om informatie gaat over het coronavirus, informatie die we met een korreltje zout kunnen nemen, waardoor we anderen en onszelf in gevaar brengen?

Werkelijkheid en informatie: dat laatste schept verplichtingen tegenover het eerste.

Voor dit artikel heb ik gelezen: Pandemie – hoe corona de wereld verandert van filosoof Slavoj Žižek.

Lees hier de andere delen in de serie ‘Wegwijs in informatie’