In de loop van haar bestaan heeft het Netwerk Mediawijsheid zich meerdere malen aangepast aan de grillige ontwikkeling van technologie. In 2005 riep de Raad voor Cultuur het woord “Mediawijsheid” in het leven. Die term was nodig om te leren leven in een maatschappij waarin iedereen (ook) met elkaar in contact stond met nieuwe media. Even later werd de term ‘digitale geletterdheid’ in het leven geroepen. Daarin kregen meerdere aspecten van de stormachtige digitale ontwikkelingen een plek en een naam. Die ontwikkelingen blijven maar doorgaan. Zo is er nu die van de komst van AI, of kunstmatige intelligentie, die zich in razendsnel tempo ontwikkelt. Hieronder ga ik betogen dat er weer aanpassingen nodig zijn in de manier waarop we op genoemde ontwikkelingen reageren.

Aanleiding

De aanleiding voor deze blog is het verschijnen van ‘Nexus’, het nieuwe boek van Yuval Harari en dan met name wat hij schrijft over Informatie (-netwerken). Nadat dit boek in eerste instantie met de nodige scepsis was ontvangen, kreeg het toch in Nederland een enthousiast onthaal In Vredenburg, Utrecht en in Buitenhof.

Informatie

De ondertitel van het boek is: Van het stenen tijdperk tot AI, een beknopte geschiedenis van informatienetwerken.

Wat mij verraste aan het boek is dat informatie een andere rol krijgt toebedeeld dan ik gewend ben. Ik dacht dat informatie alleen verhelderend werkt. Maar Harari laat zien dat informatie vooral geconsumeerd wordt binnen bepaalde groepen. Die groepen werden vroeger vooral geregeerd door machthebbers op politiek niveau en tegenwoordig ook door machthebbers op commercieel gebied. Deze zitten niet bepaald op de mening van een individu te wachten.

Veel filosofen en biologen, en zelfs sommige natuurkundigen, zien informatie als de meest basale bouwsteen van de realiteit, nog basaler dan materie en energie. (Blz. 35 van Nexus)

Van vroeger…

Harari benoemt een eerdere informatie-revolutie met grote impact: de boekdrukkunst. Er ontstond een nieuw, snel te produceren medium, waardoor niet alleen boeken, maar ook vlugschriften het licht zagen, die meteen in grote oplagen geproduceerd en verspreid konden worden.

In eerste instantie was er verwarring; al die nieuwe informatie deed de mensen duizelen.

In die verwarring kon bijvoorbeeld het idee postvatten dat er heksen bestonden. Net zoals dat bij geld het geval is, werden heksen echt gemaakt door informatie over heksen uit te wisselen. Heksen waren geen objectieve realiteit. Ze werden, wat Harari noemt, een ‘intersubjectieve realiteit’. Met gruwelijke gevolgen in de alledaagse werkelijkheid. Heksenvervolgingen hebben heel veel slachtoffers gemaakt in Europa, vooral onder vrouwen.

…naar nu

De afgelopen jaren heeft zich in Myanmar een verschrikkelijke massamoord afgespeeld op een vervolgde bevolkingsgroep, de Rohingya. Die massamoord werd actief gefaciliteerd door Facebook. Uit onderzoek bleek dat naar schatting 53% van alle video’s – die door de plaatselijke bevolking bekeken werden – in Myanmar via autoplay aan gebruikers werd afgespeeld door algoritmen. Mensen kozen met andere woorden niet zelf wat ze keken, dat beslisten de algoritmen. Wat helemaal belangrijk is aan dit afschuwelijke verhaal is dat niet Facebook zelf, maar vooral de techniek erachter de ware aanjager was. Maar – nu laat ik Harari zelf aan het woord –  de algoritmen hebben zelf ook schuld. Ze leerden al doende dat onderwerpen die verontwaardiging wekken de aandacht vasthouden en zonder expliciete  order van bovenaf  besloten ze dat soort onderwerpen aan de man te brengen. Dat is een wezenskenmerk van AI – het vermogen van een machine om zelf iets te leren doen.

Het ging hier om de eerste etnische zuivering uit de geschiedenis die voor een deel te wijten was aan de beslissingen van een niet-menselijke intelligentie.

Terug naar Informatie

De dichter T.S. Eliot vroeg zich af waar de kennis was die we verloren hebben in informatie?

Kennis, weten, is iets waar wijsheid uit kan voortvloeien. Ondertussen hebben we het over informatievaardigheden. Vaardigheden zijn wel aan te leren maar kennis is andere koek. Als mediathecaris heeft het boek Why Knowledge matters van E.D. Hirsch mij sterk beïnvloed want hij toont aan dat die nadruk op vaardigheden enorme schade heeft aangericht in het Franse Onderwijs. Kennis is – daar moeten we heel duidelijk over zijn – het domein van het onderwijs en daarmee van de docent. Als mediathecaris had ik genoeg zinnigs te doen en respecteerde ik de rol van de docent.

Informatievaardigheden

Die hebben zin als ze tot kennis leiden en zojuist heb ik beweerd dat die tot het domein van de docent behoort, dus stel ik het volgende voor.

Een docent is in staat goede trefwoorden te kennen en te kunnen gebruiken binnen haar of zijn vakgebied; en de leerlingen zijn vaak wel in staat zijn om met originele invalshoeken en wellicht bronnen te komen voor een werkstuk of spreekbeurt. Twee goede redenen voor een effectieve rolverdeling in een klas. Hier geef ik een voorbeeld van zo’n succesvolle samenwerking.

Conclusie

Ik ben het met Harari niet eens als hij beweert dat algoritmen schuld kunnen hebben. Want dat laatste kunnen ze niet. Mensen kunnen dat wél en degenen die de gebruikte algoritmen op  nietsvermoedende mensen hebben losgelaten, hebben dat dan ook zeker.

Los daarvan: Juist in het licht van de laatste ontwikkelingen op het gebied van AI zou het onderwijs de sterke en unieke mogelijkheden van de mens (leerling én docent) moeten willen inzetten.

Lees hier de andere delen in de serie ‘Wegwijs in informatie’