Begin maart presenteerde SLO de conceptkerndoelen digitale geletterdheid en burgerschap. Nu start de ‘fase van beproeven’, waarin wordt onderzocht wat het onderwijs nodig heeft om deze nieuwe kerndoelen te kunnen invoeren. Op maandag 10 juni organiseerde Netwerk Mediawijsheid een expertsessie in Beeld & Geluid in Hilversum. Hier wisselden aanbieders en onderwijspartijen kennis en ervaringen uit om het mediawijze aanbod te laten aansluiten bij de conceptkerndoelen.

Download hier het kerndoelenboekje van SLO

Freek Zwanenberg van Bureau Jeugd & Media opent de sessie. “Wat heeft het onderwijs nodig om de nieuwe doelen voor digitale geletterdheid te kunnen invoeren? Hoe ga je als aanbodontwikkelaar aan de slag met deze kerndoelen, en welke rol speelt mediawijsheid hierin? Vandaag is er een divers publiek aanwezig, waaronder aanbieders, bibliotheken, SLO en onderwijsinstellingen. Laten we tijdens deze bijeenkomst vooral van elkaar leren en elkaar inspireren.”

Digitalisering is nog geen digitale geletterdheid

Het woord is aan Martin Klein Tank van SLO. Hij werkt aan de nieuwe conceptkerndoelen voor digitale geletterdheid en mediawijsheid. Hoewel de conceptkerndoelen nog niet definitief zijn, vormen ze al wel een stevige basis en worden ze voortdurend bijgeschaafd en aangevuld.

Martin benadrukt dat digitale geletterdheid niet hetzelfde is als het digitaliseren van het onderwijs. “Veel scholen denken dat ze aan digitale geletterdheid werken als ze digitale schoolborden en computers gebruiken, maar digitale geletterdheid gaat verder dan dat. Het omvat de kennis, vaardigheden en houding die nodig zijn om deel te nemen aan een samenleving waarin digitale technologie en media centraal staan. Niet iedereen leert deze vaardigheden thuis, wat kan leiden tot ongelijkheid. Daarom moeten scholen hier aandacht aan besteden.” SLO ontwikkelde verschillende hulpmiddelen om scholen te ondersteunen, zoals een visiespel, factsheets, visievorming, stappenplannen en adviezen.

Kerndoelen behandelen

De conceptkerndoelen voor digitale geletterdheid zijn ingedeeld in drie clusters: praktische kennis en vaardigheden, ontwerpen en maken, en de wisselwerking tussen digitale technologie, digitale media, mens en samenleving. Deze clusters dekken onderwerpen zoals digitale systemen, veiligheid en privacy, data, AI en programmeren. Martin laat zien dat de vier oorspronkelijke domeinen van digitale geletterdheid allemaal verschillende verbindingen hebben met verschillende kerndoelen. Hij legt uit: “Het is niet zo dat je de kerndoelen van boven naar onder behandelt, of één kerndoel per keer. Als je aan digitale geletterdheid werkt, behandel je verschillende kerndoelen tegelijkertijd.”

Van een vonkje naar een uitslaande brand

Hoe breng je de kerndoelen digitale geletterdheid in de praktijk? Het woord is aan Remco Pijpers, strategisch adviseur digitale geletterdheid en ethiek bij Kennisnet. “De kerndoelen zijn buitengewoon belangrijk, maar je kunt je er ook blind op staren.” De essentie zit hem niet alleen in het bijbrengen van kennis en vaardigheden, maar meer nog in ruimte maken voor leerlingen om een eerlijk en liefdevol internet te kunnen nastreven. Goed voor anderen, goed voor de wereld. Anders gezegd, aldus Remco: “De essentie is om bij de jonge generatie een vonkje te doen ontbranden om van betekenis te willen zijn.” Welke rol kan digitale technologie daarin spelen?

Ook bij leraren moet een vonk worden aangewakkerd. “De momenten die er echt toe doen zijn de pedagogische situaties waarin leraren geraakt worden. Bijvoorbeeld een leraar van groep 1/2 die inziet hoe een gefrustreerde tweedegroeper opbloeit wanneer hij een eerstegroeper een Minecraft-lesje mag geven. Daar gebeurt iets betekenisvol!” Remco’s advies: “Vind die magische momenten. Dáar zijn leraren bezig met digitale geletterdheid zonder dat ze zich er bewust van zijn. Dáar is de vonk die kan omslaan in een ‘uitslaande brand digitale geletterdheid’.”

Remco vergelijkt de digitale vonk met ‘Ikigai’, het vinden van je reden van bestaan. Hij vertaalt dit naar ‘Digikai’, waar je digitale passie en talenten centraal staan. En in plaats van de zeven vinkjes uit het boek van Joris Luyendijk, heeft Remco het over de zeven vonkjes. Remco pleit voor een uitslaande brand op het gebied van digitale geletterdheid. Hij deelt drie tips:

1. Stop met het binaire denken tussen koplopers en achterblijvers – vind de ‘vonkjes’
2. Bied materiaal aan dat leerlingen in staat stelt geraakt te worden, waarin ze zichzelf kunnen tegenkomen
3. Creëer wereldgerichte onderwijsmiddelen in digitale geletterdheid en mediawijsheid

Kijk hier de keynotes terug:

Experts in gesprek over deelvragen

Na de inspirerende ochtend splitsen de deelnemers zich op in zes deeltafels. Hier gaan ze in twee rondes van dertig minuten enthousiast aan de slag met deelvragen. Samen formuleren ze aanbevelingen.

Deeltafel 1 – Benut de kracht van de bibliotheek

Bibliotheken spelen een belangrijke rol binnen het veld van aanbieders, ontwikkelaars en scholen. Hoe kunnen bibliotheken hun rol vormgeven bij de implementatie van de conceptkerndoelen digitale geletterdheid? Ingrid de Jong van Cubiss licht toe hoe de rol van bibliotheken is veranderd naar een meer educatief en maatschappelijk karakter, met aandacht voor digitale geletterdheid. Er worden verschillende uitdagingen besproken: slechts een klein deel van de leerkrachten is mediawijs, de lage bekendheid van bibliotheekdiensten bij scholen als het gaat om digitale geletterdheid en de beperkte mankracht van kleinere bibliotheken. Oplossingen zijn bijvoorbeeld het trainen van leerkrachten, het organiseren van activiteiten in de bibliotheek, zoals MediaMasters, en het koppelen van boekencollecties en leesbevordering aan digitale geletterdheid. Er wordt benadrukt dat gastlessen niet genoeg zijn en leerkrachten ondersteund moeten worden. De gesprekken leiden tot de volgende aanbevelingen:

• Zorg voor een doorgaande lijn in digitale geletterdheid. Begin al bij jonge kinderen (vanaf 4 jaar) en koppel dit aan taalontwikkeling
• Werk vanuit een gezamenlijke visie en geef vanuit daar invulling aan de uitvoering. Zorg voor landelijke regie en eigenaarschap vanuit de sector, zodat het aanbod voor scholen beter vergelijkbaar is, en verminder de verschillen tussen bibliotheken. Formaliseer digitale geletterdheid in de landelijke aanpak van De Bibliotheek op School
• Positionering: laat iedereen weten dat de bibliotheek ook expertise en diensten biedt op het gebied van digitale geletterdheid
• Firestarter: motiveer scholen en leraren om in actie te komen. Ondersteun schoolteams en leraren bij het verbeteren van hun deskundigheid
• Verbinding: koppel de taalcollectie aan activiteiten voor digitale geletterdheid. Maak verbinding tussen verschillende media en sla een brug tussen taalontwikkeling en digitale geletterdheid, zowel op scholen als in de programmering in de bibliotheekvestiging

Deeltafel 2 – Integreren in bestaande vakken, hoe pak je dat aan?

Grote educatieve uitgeverijen, zoals Zwijsen, richten zich op het integreren van digitale geletterdheid in verschillende vakken. Wat zien we van de conceptkerndoelen al terug in vakken zoals taal, rekenen en zaakvakken en waar liggen nog kansen? Natasja van Boxel van uitgeverij Zwijsen bespreekt dit met de deelnemers. De groep deelt voorbeelden waarmee programmeren (kerndoel 7) geïntegreerd kan worden in taalvakken of de gymles. Bijvoorbeeld kleuters leren programmeren door stappen te volgen voor het smeren van een boterham. Het integreren van kerndoelen in bestaande vakken helpt om angst voor het onderwerp weg te nemen en leraren houvast te bieden. Maar het nadeel van integreren in bijvoorbeeld taalvakken is dat leerlingen met een taalachterstand niet mee kunnen doen. In de tweede ronde bespreken de deelnemers hoe digitale geletterdheid beter in schoolmethodes kan worden opgenomen en waar er hiaten zijn, zoals ontbrekende programmeervaardigheden. Leraren hebben bijscholing nodig en methodes moeten duidelijke handvatten bieden. De gesprekken leiden tot de volgende aanbevelingen:

• Integreer digitale geletterdheid in bestaande vakken en bied ook expliciete instructies, zoals een kort uurtje mediawijsheid waarin wordt gereflecteerd op het geleerde in andere vakken
• Geef in methodes duidelijk aan welke kerndoelen erin zitten en vergroot zo de bewustwording bij leerkrachten
• Pabo’s en scholen moeten investeren in deskundigheidsbevordering en bewustwording van wat ze al kunnen. Gebruik ook de kennis van leerlingen door oudere leerlingen, jongere leerlingen iets te laten uitleggen
• Zorg voor een doorgaande lijn van basisonderwijs naar voortgezet onderwijs

Deeltafel 3 – Mediawijsheid binnen de nieuwe kerndoelen

Het Mediawijsheid Competentiemodel laat zien welke vaardigheden nodig zijn om bewust, kritisch en actief met media om te gaan, op een manier die vakken overstijgt. Daniël Lechner, de ontwikkelaar van dit model, bespreekt met de deelnemers hoe dit model kan helpen om mediawijsheid binnen de nieuwe conceptkerndoelen digitale geletterdheid vorm te geven. Dat blijkt tijdens de gesprekken nog niet zo eenvoudig. Een belangrijke aanbeveling is om kerndoel 9 centraal te stellen en de andere kerndoelen hierop aan te passen, zodat kerndoel 9 een basis vormt voor de rest. Daarnaast lijken de kerndoelen niet toekomstgericht genoeg. Het is belangrijk om na te denken over de wereld waarin we verwachten te leven en daar naartoe te werken en keuzes in te maken. Zijn vaardigheden zoals programmeren nog relevant voor de kleuters van nu, of hebben ze andere systemen nodig? De huidige focus ligt te veel op de technologie van gisteren en vandaag, waardoor toekomstbestendigheid ontbreekt. De deelnemers komen verder tot de volgende aanbevelingen:

• Maak lespakketten praktischer en richt ze meer op toepassing, met integratie van mediawijsheid en een gestructureerde aanpak
• Integreer digitale geletterdheid via leerlijnen en betrek alle leraren bij de ontwikkeling van de leerlijn
• Er moet meer nadruk komen op hoe je met technologie omgaat, in plaats van alleen hoe je het gebruikt. Minder gericht op handelingen en meer op denkwijze. Er moet ook meer ruimte zijn voor verkenning, onderzoek en ervaring

Deeltafel 4 – Digitale geletterdheid, van apart vak naar integratie?

Instruct ontwikkelde een complete online leerlijn digitale geletterdheid. Sommige scholen werken met deze methode om digitale geletterdheid als los vak aan te bieden, maar steeds vaker wordt er gezocht naar integratie met bestaande vakken. Hoe pas je het aanbod dat gericht is op digitale geletterdheid als apart vak aan op de conceptkerndoelen? Jolien de Waard en Enisa Jahic van Instruct gaan hierover met de deelnemers in gesprek. Tijdens de gesprekken is er overeenstemming dat digitale geletterdheid soms een apart vak moet blijven, bijvoorbeeld in speciaal onderwijs, met basiskennis als voorwaarde voor integratie. Er is discussie over de rol van ouders in digitale geletterdheid en de kloof tussen ouders en kinderen op dit gebied. Een methodische aanpak om ouderbetrokkenheid te stimuleren is nodig. De deelnemers komen tot de volgende aanbevelingen:

• Het materiaal moet voldoen aan de kerndoelen, maar leraren hebben in de praktijk meer aan het kennen van de leerdoelen van een les (gebaseerd op een leerlijn)
• Er moet eerst basiskennis zijn bij leraren en leerlingen voordat je kunt integreren
• Zorg voor een DG-coördinator of iemand die verantwoordelijk is binnen de school en deze taken toegewezen krijgt
• Een gezamenlijke visie van het hele team is belangrijk als startpunt

Deeltafel 5 – Werk aan een waardengedreven aanpak

Scholen moeten digitale geletterdheid integreren vanuit hun kernwaarden, niet alleen vanuit kerndoelen. Remco Pijpers van Kennisnet bespreekt met deelnemers hoe een waardengedreven aanpak van digitale geletterdheid gestimuleerd kan worden. Centraal staan waarden zoals nieuwsgierigheid, efficiëntie, inclusiviteit, bewust kiezen, dienstbaarheid en congruentie. Een uitdaging is bijvoorbeeld de ethische impact van technologie. Remco deelt een voorbeeld van een school die geld kreeg voor een lab maar specifieke apparatuur moest gebruiken, wat ethische vragen oproept. Dit toont aan dat waarden zowel in kerndoelen als in digitalisering op school moeten worden geïntegreerd. Het is belangrijk om hierover te blijven praten, ook met kinderen. Netwerk Mediawijsheid kan helpen door gesprekken te faciliteren en goede voorbeelden te delen, hoewel sommigen vinden dat scholen dit zelf moeten doen. De groepen formuleren de volgende aanbevelingen:

• Geef leerkrachten voldoende tijd, ruimte en middelen om invulling te kunnen geven aan de waardengedreven keuzes in het onderwijsaanbod
• Benadruk niet alleen de risico’s, maar ook de positieve effecten van digitale media op de gezondheid en het welzijn van kinderen
• Koppel digitale vaardigheden aan doelen, zoals sustainable goals
• Laat leerlingen meer digitale middelen gebruiken dan alleen Google of Microsoft
• Maak digitale geletterdheid een prioriteit. Bespreek hoe de waarden van de school zich verhouden tot digitale geletterdheid en hoe hier consistent mee om te gaan
• Zorg voor consistentie tussen de kernwaarden van de school, de kerndoelen voor digitale geletterdheid en de aanpak van digitalisering
• Creëer een gemeenschappelijke taal en zorg voor wederzijds begrip van de begrippen en inhoud

Deeltafel 6 – Het onderwijs centraal

Hoe ondersteunen we leraren bij het implementeren van digitale geletterdheid? Koen Buiter bespreekt zijn ervaringen met een leerlijn digitale geletterdheid in Groningen met de deelnemers. Scholen hebben kennis, visie, ontwerptijd en integratie nodig. Vaak ligt de focus te veel op basisvaardigheden en toetsen. Leraren moeten eigenaar worden van hun lessen en ondersteund worden zonder afhankelijk te zijn van standaardmethodes. Ze moeten hun vaardigheden ontwikkelen en het aanbod kennen. Techlabs en e-labs kunnen hierbij helpen. Digitale geletterdheid omvat productievaardigheden en kritisch denken over technologie. Scholen moeten zelfstandig worden en leerkrachten moeten hun eigen kennis en expertise ontwikkelen. Samenwerking binnen scholen, het vormen van werkgroepen, betrokkenheid van directies en een strategisch plan zijn cruciaal. Docenten spelen een sleutelrol door collega’s te ondersteunen en een onderzoekende houding aan te moedigen. Dit vereist een cultuur- en gedragsverandering. De deelnemers formuleren de volgende aanbevelingen:

• Geef een neutrale en objectieve uitleg over wat digitale geletterdheid is en hoe het verschilt van digitalisering. Begrijp de inhoud en de impact op de omgeving
• Verminder handelingsverlegenheid met kleine stappen, zoals het maken en monteren van een filmpje, zodat leraren leren wat digitale geletterdheid inhoudt en welke kennis nodig is. Leren door te doen. Daarna kunnen leraren en leerlingen zelf workshops geven en lessen ontwikkelen
• Geef leraren tijd om kennis op te doen en ideeën te ontwikkelen. Faciliteer tijd voor ontwerp en gewenning
• Het hoeft niet nu. Vermijd de druk om snel te handelen. Focus op duurzaamheid: wat je bouwt, moet over vijf jaar nog relevant zijn. Beter langzaam en blijvend dan snel en vluchtig
• Help scholen om zelfredzaam te worden: niet door alles uit handen te nemen als aanbieder, maar door kennis en expertise over te dragen. Leerkrachten moeten boven de methode staan en niet zomaar volgen. Bouw blijvende kennis en vaardigheden op

Van gesprek naar actie

Na de twee gespreksrondes verplaatsen de deelnemers zich naar de theaterzaal voor een plenaire sessie om de uitkomsten te delen en te bespreken. De aanbevelingen van elke groep worden gedeeld en het is duidelijk dat er inspirerende gesprekken zijn gevoerd. Een terugkerende aanbeveling is dat leraren moeten worden bijgeschoold. Daarnaast werd voorgesteld om een mediacoach of expert digitale geletterdheid binnen de school aan te stellen om vragen te beantwoorden en leraren naar de juiste bronnen te verwijzen.

Remco’s metafoor van de vonkjes illustreert dat iedereen kan bijdragen aan digitale geletterdheid, in plaats van te vertrouwen op enkele kartrekkers. Digitale geletterdheid moet vanuit kernwaarden worden benaderd, niet alleen vanuit kerndoelen. Ook is er overeenstemming dat kerndoel 9, dat mediawijsheid behandelt, centraal zou moeten staan in het curriculum om de rol van mediawijsheid in het onderwijs recht te doen. Met deze aanpak kunnen scholen een blijvend en toekomstgericht curriculum ontwikkelen waarin digitale geletterdheid volledig is opgenomen, zodat leerlingen goed voorbereid zijn op de digitale wereld.