Hoe geef je kinderen hoop en optimisme door in (soms zorgelijke) tijden van technologisering? Die vraag was de inzet van de onderwijsconferentie over digitale geletterdheid op vrijdag 24 november bij Beeld en Geluid in Hilversum. Ik lanceerde op de conferentie het Handboek Digitale Geletterdheid en doe verslag van de dag.

De conferentie werd geopend met een pleidooi voor hoop en optimisme van Micha de Winter, een pleidooi dat hij in mei 2017 ook al hield in zijn afscheidsrede als faculteitshoogleraar.

“Veel mensen hebben het gevoel dat de wereld zoals we die na de oorlog hebben leren kennen op zijn fundamenten wankelt. De democratie ligt onder vuur, Europa ligt onder vuur, er zijn terroristische aanslagen, er staan leiders op die liefst in naam van ‘het volk’ de rechtsstaat willen torpederen. En via de sociale media is er een volkomen parallelle wereld ontstaan waarin mensen elkaar anoniem dingen vertellen die ze in het dagelijkse menselijke verkeer gelukkig nooit durven te zeggen.”

Micha de Winter over hoop en optimisme

Jonge mensen hebben hoop en optimisme nodig, stelt hij. “Hoop en optimisme vormen de motor van hun persoonlijke ontwikkeling. Als je kinderen van jongs af aan weet mee te geven dat ze ertoe toen, dat ze erbij horen, dat de samenleving ook op hèn zit te wachten, dan wakker je de motivatie aan om zich te willen inspannen, te werken aan doelen, te willen leren en zich te willen ontwikkelen.”

Op de conferentie gingen diverse sprekers daar op in. Het beeld van de leerling in de digitale samenleving is voor velen ronduit zorgwekkend. Denk aan robotisering, nepnieuws, cyberpesten, enzovoorts. Hoe kun je daar toch een positieve draai aan geven, zonder die zorgen weg te wuiven?

Hans Schnitzler, de filosoof

Hans Schnitzler, filosoof en auteur van het boek ‘Een kleine filosofie van de digitale onthouding’, staat bekend om zijn technologie-kritiek. Daar getuigt hij ook van in zijn boek ‘Het Digitale Proletariaat’. Hij is zeer kritisch, wil ook dat wij allemaal zeer kritisch op technologie zijn. Digitale technologie trekt de kinderen en jongeren van nu naar een diffuus overal en nergens, vindt hij. En omdat we de echte en virtuele werelden niet goed meer van elkaar kunnen onderscheiden, aldus Schnitzler, is digitale onthouding nodig.

Met zijn studenten van de Bildung Academie experimenteerde hij. Een student zei, zo vertelde Schnitzler: “De detox zorgde ervoor dat ik begon te reflecteren op de invloed van technologie op het alledaagse leven.” Een andere student: “De dingen zijn zo mooi als je er echt naar kijkt.”

Schnitzler raadt scholen aan ook een digitale detox te doen. Een detox kan een ‘bron van hoop en optimisme’ zijn. “Ga bijvoorbeeld een week offline en reflecteer daar samen in de mentorles of de les maatschappijleer op. De kans is groot dat leerlingen zich zelfbewuster tegenover technologie opstellen.”

Jim Stolze, de ondernemer

De tweede spreker, innovatie-expert Jim Stolze, was er al vroeg bij. De oprichter van TedX deed, nog eerder dan Hans Schnitzler, aan digitale onthouding. Hij sloot zich in 2009 een maand af van internet om te zien wat het deed met hem. Hij schreef het boek ‘Hoe overleef ik mijn inbox’.

Jim stak zijn verhaal over digitale geletterdheid in vanuit het perspectief van de creatief en de ondernemer. Hij toonde zich optimistisch. Het verhaal dat robots onze banen overnemen, vindt hij zwaar overtrokken. “Denk na over hoe we met robots kunnen samenwerken.” En: “Digitalisering is zoooo 2015”, ging hij verder. “Het nieuwe woord is algoritmisering. Dat is de basis.”

Daarmee bedoelde hij niet dat alle leerlingen zouden moeten leren algoritmen te programmeren. Voor een tekort aan programmeurs vreest hij niet. De bedrijven van de toekomst hebben data-specialisten nodig, die data-wetenschap kunnen verbinden met creatieve en zakelijke beslissingen. “Dat betekent dat leerlingen moeten leren hoe software werkt, maar ze moeten ook kritisch kunnen denken. Wat is de sociale impact van een algoritme? Zijn de ethische consequenties van een algoritme wel goed overwogen?”

Joop Berding, de pedagoog

Joop Berding is auteur van tal van mooie boeken over pedagogen en filosofen. Over Hannah Arendt gaat zijn laatste boek, dat op 2 november is verschenen. In zijn lezing reflecteerde vanuit pedagogisch perspectief op digitaal samenleven op een rechtvaardige manier. Daarbij keek hij naar de tegenstellingen in deze technologische tijden.

• Onbegrensdheid versus jezelf in acht nemen
• Snelheid versus de tijd voor iets nemen/bezinning/reflectie
• Zichtbaarheid versus verborgenheid (publiek-privaat)
• Reproduceerbaarheid versus uniciteit/authenticiteit

Aan de hand van het gedachtengoed van Janusz Korczak, de Poolse kinderarts en pedagoog, onderstreepte Berding het belang van aandacht voor het nu. “Erken dat kinderen zijn zoals ze zijn.”

Conflicten tussen kinderen zijn vaak digitale conflicten. Als ouder en leraar laat je ook op dat vlak je ‘opvoedersgezag’ zien, tegenover de ‘laat ze het maar zelf uitzoeken’-ideologie. Dat betekent dat je het goede voorbeeld laat zien, dat je je bewust bent van het spanningsveld dat kinderen enerzijds het recht hebben om risico’s te lopen, ook digitaal, maar dat ze ook recht op bescherming hebben. Het houdt ook in dat je kinderen duidelijk maakt dat het goed kan zijn je snelheid te matigen. Leer ze inlevingsvermogen, ook online. “Neem je verantwoordelijkheid.”

Nadia Demaret en Jeroen Gommers van de vrije school Widar

Bij de vrije school denk je aan krijtborden en langzame aandacht. En je denkt aan de ziel. Rudolf Steiner, de grondlegger van de vrije school, had het over een ‘diep van binnenuit komende zielekracht die het kind zijn of haar eigen unieke ontwikkeling doet doormaken’. Je denkt niet meteen aan een iPad of aan kwisjes via Kahoot. Maar dat is onterecht, hoorden we van de vrije school Widar in Delft. Bestuurder Jeroen Gommers en schoolleider Nadia Demaret lieten zien dat een vrijschoolse visie op digitalisering ook een spiegel kan zijn voor andere, reguliere scholen.

Jeroen: “Geef leerling de overtuiging dat ze de wereld zelf maken. De digitale wereld is daar een voorbeeld van, die hebben we ook zelf gemaakt.” Nadia: “Van belang is dat leerlingen leren: wie ben ik online , hoe verhoud ik me daarmee en wat doe ik ermee?”.

Hun inzet: ben jij de baas over technologie, of is technologie jou de baas? Aan de hand van een pedagogisch kompas werken zij aan een leerlijn digitale geletterdheid vanuit een vrijeschools perspectief.

» Lees hun verhaal in het Handboek Digitale Geletterdheid van Kennisnet.

Lyanca ten Donkelaar, AOC Oost

Lyanca ten Donkelaar is leraar bij AOC Oost, een Gelders bestuur van 5 (v)mbo-scholen met een groen profiel. Ze vergeleek haar leerlingen, vmbo’ers, met bloembolletjes. Alle aanwezigen kregen bij binnenkomst van haar een bloembolletje.

“Voor mijn vmbo’ers is een hoopvolle en optimistische boodschap dat de wereld op ze wacht en dat er voor hen kansen zijn in de maatschappij een van de belangrijkste voedingsstoffen. In de praktijk zien we geregeld dat er bij vmbo-leerlingen onterechte twijfels zijn over hun mentale vermogens. Er zijn terechte zorgen over hun kansen binnen de arbeidsmarkt. Alleen schieten deze jonge mensen niets op met deze gedachte. Wat deze groep nodig heeft is licht, water en soms wat extra plantenvoeding. En geen kokend water en azijn.”

De digitale geletterdheid bij de meeste van haar leerlingen liet te wensen over. “Bij de lessen verzorging die ik gaf, viel het me op dat leerlingen geen goede informatievaardigheden hebben. Laat ze online iets opzoeken en je ziet dat ze klakkeloos aannemen dat de eerste hit van Google gelijk heeft. Je kunt je voorstellen dat dat bij een les over anticonceptie soms wel even schrikken is.”

Maar Lyanca geeft niet op. Ze heeft een manier gevonden om haar leerlingen digitaal vaardig te maken. “Voor vmbo-leerlingen is het belangrijk om digitale vaardigheden te plaatsen in een voor hen herkenbare en realistische context. Dit doen we door de digitale vaardigheden breed en integraal op te nemen in ons curriculum van onze praktijkvakken. We richten ons hierbij, op dit moment, vooral op het aanleren van ict-basisvaardigheden. We koppelen dus digitale vaardigheden aan een les over het maken van appelmoes. Dat werpt zijn vruchten af!”

» Lees haar verhaal terug in het Handboek Digitale Geletterdheid.

Berry Nieskens, Cartesius 2

Op Cartesius 2, een middelbare school voor havo en vwo in Amsterdam, ligt de nadruk bij digitale geletterdheid in de combinatie van vier digitale vaardigheden die samen digitale geletterdheid vormen. Docent Berry Nieskens daarover: “Leerlingen van Cartesius 2 leren hun weg te vinden in de moderne samenleving, maar ook om zich ertoe te verhouden. We beginnen de dag met een digitale detox: telefoon wegleggen. We besteden veel aandacht aan digitale vaardigheden, zoals informatievaardigheden en programmeren. Maar ook aan filosofie, met het oog op morele vorming en een kritische grondhouding. Onze leerlingen leren zich te redden in de wereld van vandaag. Ze leren techniek te begrijpen en te beheersen, maar ze leren er ook op te reflecteren. Hoe werkt het allemaal? En wat vinden we daar eigenlijk van?”

Zijn advies: “Zorg er als leraar altijd voor dat je onderliggende fundamenten centraal stelt bij digitale geletterdheid, want over tien jaar zullen we sociale media heel anders gebruiken.”

» Lees zijn verhaal in het Handboek Digitale Geletterdheid.

Samenvattend

Hoe geef je kinderen hoop en optimisme door in (soms zorgelijke) tijden van technologisering? Dat liet vooral de laatste spreker zien, kunstenaar en stand up filosofe Laura van Dolron, die haar observaties met het publiek deelde. Ze haalde Janusz Korczak aan, de Poolse pedagoog, die een weeshuis voor Joodse kinderen in Warschau leidde. Toen de kinderen door de nazi’s werden meegenomen naar het concentratiekamp Dachau had Korczak de gelegenheid zijn vernietiging te ontlopen. Hij koos ervoor om bij de kinderen te blijven. Korczak als symbool voor het ultieme menselijke hart, broodnodig ook in het heden. Wees inlevend, kritisch, liefdevol en rechtvaardig, ook digitaal. Alle sprekers braken er een lans voor: help kinderen vooruit in tijden van technologisering met een hoopvol perspectief, niet alleen door vooruit maar soms ook door achterom te kijken.

Hieronder de visuele samenvatting van de conferentie, getekend door Olaf de Groot.

Tip: lees ook het persoonlijke sfeerverslag dat John Leek over de conferentie schreef.